ΠΟΛΛΑΠΛΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΗΣ ΠΑΛΑΙΑΣ
ΒΟΥΛΗΣ, ΤΗΝ ΠΕΡΑΣΜΕΝΗ
ΠΕΜΠΤΗ 23 ΜΑΪΟΥ 2024
Η εκδήλωση
παρουσίασης του βιβλίουτου Υποναυάρχου ε.α. Ι. Δαμηλάτη ΠΝ «Η
ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ Θ/Κ "Γ.ΑΒΕΡΩΦ" ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΟΣ ΣΕΜΝΟΥ ΗΡΩΑ» που
εκδόθηκε από την ΥΙΝ
 |
Λέγεται-και μάλλον απολύτως ορθώς-ότι η έκδοση ενός βιβλίου δικαιώνεται, όσο περισσότερο αυτό συζητηθεί, με το περιεχόμενό του, τη δυναμική των ιδεών που αυτό περιλαμβάνει και των γεγονότων που εξιστορούνται ή αναφέρονται σε αυτό, να απλώνονται σε ευρύ πεδίο ανθρώπων, αποτελώντας, από μόνο του, ξεχωριστό γεγονός βαρύνουσας σημασίας.
Έχω την γνώμη, ότι η εκδήλωση της περασμένης Πέμπτης, 23ης Μαΐου 2024, στην αίθουσα της Παλαιάς Βουλής, γιά την επίσημη παρουσίαση του βιβλίου «Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ Θ/Κ "Γ.ΑΒΕΡΩΦ" ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΟΣ ΣΕΜΝΟΥ ΗΡΩΑ», το οποίο έγραψε ο Υποναύαρχος ε.α. Ι. Δαμηλάτης ΠΝ και το οποίο εκδόθηκε από την Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, εγγράφεται δυνάμει σε μία τέτοια προοπτική.
Η αίθουσα της Παλαιάς Βουλής αποδείχθηκε μικρή, γιά να χωρέσει μία τέτοια εκδήλωση βιβλιοπαρουσίασης, στην οποία η προσέλευση υπερέβη κάθε προσδοκία, με πολλούς να την παρακολουθούν όρθιοι. Με κοινό σε μεγάλο βαθμό προερχόμενο από το ΠΝ και γενικότερα τις ΕΔ, αλλά και φίλους της ιστορίας και της ιστορικής έρευνας, οι οποίοι προσήλθαν εις το κάλεσμα της προβολής του δεύτερου «ΟΧΙ», τον Απρίλιο του 1941, που ακολούθησε το πρώτο «ΟΧΙ» της 28ης Οκτωβρίου 1940 εις τα βουνά της Πίνδου.
Σε σχέση με το πολεμικό πλοίο-δόξα του ΠΝ, σήμερα Πλωτό Ναυτικό Μουσείο εις τη Μαρίνα Φλοίσβου, το βιβλίο του Ναυάρχου Ι. Δαμηλάτη εξηγεί πως η σωτηρία ενός «καταδικασμένου» τότε γέρικου πολεμικού πλοίου, προοριζόμενου να καταλήξει στο βυθό, οδήγησε στη σωτηρία του: Διά του απόπλου του από την Ελευσίνα μία οιονεί επαναστατική κίνηση των μελών του Πληρώματος του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», υπό τον πατέρα του συγγραφέως, Πλωτάρχη Πότη Δαμηλάτη, προκειμένου ακριβώς να μην παραδοθεί εις τους προελαύνοντες προς την Αθήνα Γερμανούς κατακτητές τον Απρίλιο του 1941.
Σε συνέχεια δε, με το Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» προπομπό, ο σύμπας Ελληνικός Στόλος απεδήμησε γιά την Αίγυπτο, προκειμένου να συνεχίσει τον αγώνα από εκεί, δίχως ποτέ να υποστείλει τη Σημαία της Πατρίδας από τον ιστό των πλοίων μας, όπως απαιτούν οι παραδόσεις του ΠΝ.
Αυτό το θέμα ακριβώς απετέλεσε το σημείο σύγκλισης και των τριών βασικών εισηγήσεων στην εκδήλωση, με τις οποίες φωτίσθηκαν τρεις διαφορετικές, όσο και συγκλίνουσες διαστάσεις αυτού του παράτολμου Ελληνικού εγχειρήματος σε εκείνη την περίοδο. Κατ’ αντίθεση με άλλες χώρες που παρεδόθησαν σχεδόν αμαχητί στους Γερμανούς κατακτητές, στη δε Γαλλία ο σύμπας Στόλος παρέμεινε στους Ναυστάθμους, γιά ένα pourquoi.
Επιχειρώντας να συνοψίσω τις τρείς προηγούμενες κύριες κατευθύνσεις, αυτές συμπυκνώνονται:
-Στην έννοια και το ύψος της πατριωτικής ευθύνης σε κρίσιμες στιγμές, σε
συνδυασμό με την απαίτηση γιά ύπαρξη στιβαρής και αποτελεματικής ηγεσίας σε
δύσκολες ώρες, ώστε να λαμβάνονται οι έγκαιρες αποφάσεις, με θεσμική επάρκεια
και ρεαλιστική ανάγνωση της κατάστασης των πραγμάτων,
-Στην ώριμη απαίτηση των καιρών, με το «εμείς» να κατισχύει του «εγώ»
μπροστά στα μείζονα, με πρότυπο την στάση ζωής της μείζονος οικογένειας του συγγραφέως του
βιβλίου, και
-Στην επιβαλλόμενη απαίτηση να τιμώνται από τη χώρα και τους πολίτες της, οι ευργέτες στους οποίους οφείλονται τα ευεργετήματα, όπως ο Γέωργιος Αβέρωφ, με δωρεά του οποίου αποκτήθηκε από την Ελλάδα το φερώνυμο Θωρηκτό, έναντι 23 εκατ. χρυσών δραχμών το φθινόπωρο του 1911.
Στην καταληκτική-ευχαριστήρια ομιλία του στην εκδήλωση, ο συγγραφέας του βιβλίου, Υποναύαρχος Ι. Δαμηλάτης ΠΝ, ανέφερε και πολλά σημεία διαλόγων με επίκεντρο τις «ζωηρές» συζητήσεις των μελών του Πληρώματος του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» σε μία κατάσταση που ενδεχομένως είχε και στασιαστικές-ενδεχομένως- διαστάσεις, αλλά με καθαρά πατριωτικά χαρακτηριστικά, όπως και με τον εκτελούντα χρέη Κυβερνήτη πατέρα του να σφραγίζει την εσωτερική λειτουργία του πλοίου σε κατάσταση ομαλότητας
Γιά λόγους πληρέστερης ενημέρωσης και σχηματισμού ολοκληρωμένης εικόνας, σε σχέση με την εκδήλωση, προεκρίθη, όπως, αντί των συνήθων περιλήψεων, παρατεθούν αυτούσιες όλες οι εκφωνηθείσες ομιλίες.
 |
| Xαιρετιστήριο κείμενο από το Αρχηγό ΓΕΝ, με το οποίο αρχίζει η έκδοση του βιβλίου της ΥΙΝ/ΠΝ |
Σημειώνεται ότι στην εκδήλωση παρέστη ο Αρχηγός ΓΕΝ, Αντιναύαρχος Δημήτριος-Ελευθέριος Κατάρας, συνοδευόμενος από τον Αρχηγό Στόλου, Αντιναύαρχο Πολυχρόνη Κουλούρη ΠΝ και τον Κυβερνήτη-Διευθυντή ΠΝΜ Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» Αντιναύαρχο Ι. Καλογερόπουλο.
Στην εκδήλωση οι Αρχηγοί ΓΕΕΘΑ Στρατηγός Δημ. Χούπης- ΓΕΣ Αντιστράτηγος Δημ. Κωστίδης και ΓΕΑ Αντιπτέραρχος (Ι) Δημοσθένης Γρηγοριάδης εκπροσωπήθηκαν αντιστοίχως από τους: Υποναύαρχο Θ. Μικρόπουλο ΠΝ- Διευθυντή Α' Κλάδου ΓΕΕΘΑ, Ταξίαρχο Θ. Ζήκο-Διευθυντή ΓΕΣ/ΔΥΠ και Σμήναρχο(Ι) Σπ. Σιμιτζή.
ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ
ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΝΑΥΤΙΚΟΥ,
ΑΡΧΙΠΛΟΙΑΡΧΟΣ Ι.
ΚΑΜΠΟΛΗΣ ΠΝ
Ευχαριστώ το ΓΕΝ για την στήριξή του στην έκδοση αυτή, που έχουμε την τιμή να παρουσιάζουμε σήμερα, απο αυτό τον ιστορικό χώρο. Η ΥΙΝ αποτελεί τον επίσημο Φορέα του ΠΝ γιά τη συλλογή, διάσωση και διαφύλαξη όλων εκείνων των τεκμηρίων που συνδέονται με τη Ναυτική μας Ιστορία και ειδικότερα με εκείνη του ΠΝ. Μία από αυτές τις δράσεις αναφέρεται και στην εκδοτική της δραστηριότητα.
’Ετσι προέκυψε η ιδέα του σεβαστού Ναυάρχου Ι. Δαμηλάτη να αναλάβει η ΥΙΝ την έκδοση του βιβλίου του, που έχουμε τη χαρά να παρουσιάζουμε σήμερα εδώ. Η καλαίσθητη αυτή έκδοση στοιχειοθετήθηκε και εκδόθηκε με επιμέλεια της ΥΙΝ. Το συγκεκριμένο βιβλίο έρχεται να φωτίσει κυρίως γεγονότα του Β’ ΠΠ που δεν έχουν καλυφθεί από άλλες εκδόσεις, με ιδιαίτερη μνεία στη διάσωση του συγκεκριμένου καταδρομικού «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» και τη διαφυγή του στην Αλεξάνδρεια τον Απρίλιο του 1941.
Βεβαίως αναδεικνύονται τα γεγονότα που διαδραματίσθηκαν κατά την περιπετειώδη διαφυγή του πλοίου, όπου σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο πατέρας του συγγραφέα, Πότης Δαμηλάτης, Αξιωματικός του ΠΝ. Αναδεικνύονται ακόμη άλλες σημαντικές στιγμές της δεκαετίας του 1940, με επίκεντρο στη δράση του πρωταγωνιστή του βιβλίου. Θερμώς ευχαριστώ του Ναύαρχο Ι. Δαμηλάτη ΠΝ για την εμπιστοσύνη στην έκδοση του βιβλίου του από την ΥΙΝ, για το οποίο και εύχομαι να είναι καλοτάξιδο.
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΔΣ
ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΚΑΙ
ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗΣ
ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΧΑΡΙΚΛΕΙΑΣ ΔΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Σάς καλωσορίζω σε αυτή τη γεμάτη ιστορικές μνήμες αίθουσα της Παλαιάς Βουλής, όπου έχουν γίνει πάρα πολλές συζητήσεις, μεταξύ άλλων και για την αγορά του «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», σε ένα χώρο όπου εκτίθεται αρκετό αρχειακό υλικό για το ένδοξο αυτό πολεμικό πλοίο. Βεβαίως αποτελεί πολύ όμορφη συγκυρία η παρουσίαση του εξαιρετικού αυτού βιβλίου, σε αυτό το χώρο, γιά ένα βιβλίο που ήδη έχω προλάβει να διαβάσω, γραμμένο με τρόπο ιδιαιτέρως ευχάριστο για τον αναγνώστη.
Αυτή η εκδήλωση συμπίπτει με την έκθεση που έχουμε εδώ στο περιστύλιο και την οποία σας προσκαλώ σε άλλη ώρα να επισκεφθείτε, διότι η διάσωση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία στο Ελληνικό Ναυτικό οφείλεται, πρωτίστως εις το Πολεμικό Ναυτικό και δευτερευόντως εις το Εμπορικό Ναυτικό.
Θα πω μόνον ότι η πορεία του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» προς την Αλεξάνδρεια συνιστά πάρα πολύ σημαντική στιγμή, διότι διασώθηκε αυτό το πλοίο από τη βύθιση, το οποίο και αποτελεί πυρήνα ιστορίας και πόλο έλξης, ενθυμούμενοι πάντοτε ότι χωρίς τα «ξύλινα τείχη» του Θεμιστοκλέους δεν κάνουμε τίποτε, λόγω της τεράστιας θαλασσίας εκτάσεως των νησιών μας. Το βιβλίο είναι μία αφήγηση βασισμένη σε πολύτιμο ιστορικό υλικό , γραμμένο με εύληπτο τρόπο, προσεγγίσιμο από τον καθένα, χωρίς ειδικές γνώσεις, αποκτώντας καινούργιες «εικόνες» που αποτελούν παρακαταθήκη ιστορικής μνήμης.
Εύχομαι, κ. Ναύαρχε, να συζητηθεί το βιβλίο. Φροντίστε τα βιβλία σας, οι εκδόσεις της ΥΙΝ, να μην είναι προσιτά μόνον στο χώρο σας,αλλά να φθάσουν στα βιβλιοπωλεία, στο ευρύ κοινό, διότι βιβλίο που δεν διατίθεται ελεύθερα στα βιβλιοπωλεία, απλώς δεν υπάρχει. Είναι κάτι που το λέω σε όλους τους Φορείς, κάτι που κάνουμε κι εμείς από εδώ, διότι οι ειδικές εκδόσεις χάνονται και λησμονούνται.Τα βιβλία εκδίδονται για να φθάσουν στους αναγώστες, ο συγγραφέας γράφει για τους αναγνώστες. Καλή επιτυχία.
ΑΝΤΙΝΑΥΑΡΧΟΣ Ε.Α.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΙΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
ΠΝ,
ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΑΙ
ΔΙΕΥΘΥΝΩΝ
ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΑΒ, Πρ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
ΕΘΝΙΚΗΣ
ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ,
ΕΠΙΤΙΜΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΣΕΘΑ
Είναι γιά εμένα ιδιαίτερη τιμή, όσο και ευθύνη που βρίσκομαι απόψε εδώ, γιά να μιλήσω γιά αυτό το βιβλίο, μπροστά σε ένα τέτοιο κοινό του ΠΝ, που έγραψε ιστορία και που τη διαβάσαμε γιά να μάθουμε γιά το Ναυτικό. Τιμώντας μία αλησμόνητη μορφή του ΠΝ, τον Πλοίαρχο Πότη Δαμηλάτη, έναν Ευπατρείδη του Ναυτικού μας, που ο ηρωϊκά μεστός βίος του αποτυπώνεται ανάγλυφα στο πόνημα του γιού του, Υποναυάρχου ε.α. Ι. Δαμηλάτη ΠΝ, που παρουσιάζεται απόψε.
Θα εστιάσω, ως ομιλητής, τόσο στα καράβι-θρύλος που απετέλεσε σταθμό στην επιχειρησιακή πορεία του Δαμηλάτη, το θρυλικό Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» υπενθυμίζοντας λίγο την ένδοξη ιστορία της ναυαρχίδας των Βαλκανικών πολέμων,όσο και στις κρίσιμες στιγμές στις οποίες η δόξα του ΠΝ διασώθηκε με την στάση του Πότη Δαμηλάτη.
Την επαύριο του Κινήματος στο Γουδή, το μακρυνό 1909, συνειδητοποιήθηκε ότι τα στρατηγικά, τεχνολογικά και επιχειρησικά δεδομένα ενός πολέμου στις Ελληνικές θάλασσες απαιτούσαν την ένταξη στον Στόλο μας μιάς ναυτικής μονάδας μεγάλης ταχύτητας, ικανής να καλύψει ευχερώς τις απαιτήσεις αυτές.
Το «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» αγοράσθηκε τότε με 23 εκατ. χρυσές δραχμές, από τα Ναυπηγεία Ορλάντο της Ιταλίας. Το θωρακισμένο αυτό καταδρομικό υπήρξε το τελευταίο αυτού του τύπου που ναυπηγήθηκε παγκοσμίως και εντάχθηκε στον Ελληνικό Στόλο το φθινόπωρο του 1911. Κατέστη άμεσα η ναυαρχίδα του και αναδείχθηκε σε σημαντικό συντελεστή της Ελληνικής νίκης στους Βαλκανικούς πολέμους. Συμμετέσχε επίσης στις συμμαχικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο, κατά το τελευταίο έτος του Α’ Π.Π. και είχε την ευλογία να καταπλεύσει στη βασσιλίδα των πόλεων, στη Βασιλεύουσα, ως προάγγελος της ελευθερίας.
Η προσφορά του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» συνεχίσθηκε καθ’ όλη της διάρκειας της Μικρασιατικής εκστρατείας.Στο τέλος, όμως, της πολεμικής δεκαετίας 1912-1922, οι φθορές που είχε υποστεί, αλλά και η ραγδαία τεχνολογική πρόοδος επέβαλαν τον εκσυγχρονισμό της Ελληνικής ναυαρχίδας, ο οποίος και έγινε στην Τουλώνα, στην περίοδο 1926-1927.
Την επόμενη τετραετία το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» πρωτοστάτησε στις ασκήσεις του Ελληνικού Στόλου, έπειτα όμως περιορίσθηκαν οι κινήσεις του γιά οικονομικούς λόγους.Κατά την περίοδο 1936-1940 το πλοίο επανήλθε στην ενέργεια, αναλαμβάνοντας ορισμένους μακρούς πλόες. Ωστόσο, παρά την επαναδραστηριοποίησή του, η μέγιστη ταχύτητα που μπορούσε να αναπύξει δεν ξεπερνούσε τους 16 κόμβους λόγω φθοράς των λεβήτων και η μαχητική του ικανότητα είναι πέσει στο 1/3 της αρχικής του.
...Είναι σημαντικό, ότι, σε αυτές τις περιστάσεις, θεσμικής αποσύνθεσης και πανικού Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και απλοί Ναύτες υπερέβησαν τον πανικό και την κατεύθυνη παραίτησης σε όλους τομείς της Δημόσιας Διοίκησης. Και οργάνωσαν την αποδημία του Στόλου, ολοκληρώνοντας ένα εγχείρημα τεράστιας δυσκολίας και επικινδυνότητας, το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχει εκτιμηθεί και αποτιμηθεί ιστορικώς, όπως τού αξίζει.Κορυφαίο παράδειγμα αυτού απετέλεσε το Πλήρωμα του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» που προσέβλεπε στη συνέχιση του αγώνα από την Αίγυπτο, του οποίου οι άνδρες έμαθαν ότι ο τότε Αρχηγός Στόλου Επ. Καββαδίας υπέστειλε το σήμα απόπλου του πλοίου της νύκτα της 14ης προς τη 15η Απριλίου 1941, χωρίς να διαβασθεί η σχετική Ημερήσια Διαταγή. Ο ψυχικός κλωνισμός του Πληρώματος επιτάθηκε όταν ματαιώθηκε η συμμετοχή του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» σε Βρετανική νηοπομπή στην Αίγυπτο, λίγο και και το ξήλωμα κάποιων κανονιών και οι φήμες που έφεραν το πλοίο να αυτοβυθίζεται και εγκατάλειψή του ήλθαν να επιβαρύνουν την κατάσταση. ΄Αλλωστε το Ναυτικό μας είχε βυθίσει, προ δεκαετιών, τον «ΑΡΗ» και τον «ΤΣΑΜΑΔΟ», οπότε δεν θα ήταν η πρώτη φορά..
Το ξεκίνημα, λοιπόν, του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου βρήκε αντιμέτωπους δύο ασύμμετρους αντιπάλους στον κατά θάλασσα αγώνα: Το Ιταλικό Ναυτικό που διέθετε πολλές δεκάδες σύγχρονων μονάδων της εποχής συνολικού εκτοπίσματος 660.000 τόννων και τον Ελληνικό Στόλο, Ναυτικό του 1918, κατά το Ναύαρχο Επ. Καββαδία, διαθέτοντας μόνον δύο σύγχρονα Α/Τ, πλέον των παλαιότερων μονάδων επιφανείας και έξι προβληματικά υποβρύχια, συνολικού εκτοπίσματος 20.000 τόννων.
Παρ’ όλα αυτά το φρόνημα, η επαγρύπνηση και ο επαγγελματισμός των πληρωμάτων του Ελληνικού Στόλου αντιστάθμισε μέχρις ενός βαθμού την κατάσταση αυτή. Πράγματι, με την εξαίρεση της βύθισης του Υ/Β «ΠΡΩΤΕΥΣ», δεν χάθηκε ούτε γραμμάριο υλικού, ούτε ψυχή από τις χιλάδες των Πληρωμάτων στις μονάδες επιφανείας, στις επιχειρήσεις στη διάρκεια της Ελληνικής επιστράτευσης, όσο και του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου.
Μετά το βομβαρδισμό του Ελληνικού Ναυστάθμου από Ιταλικά αεροπλάνα, την 1η Νοεμβρίου 1940 το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» μετεστάθμευσε στην Ελευσίνα, όπου και παρέμεινε κατά τη διάρκεια του πολέμου. Την 6η Απριλίου 1941 η Πατρίδα μας δέχθηκε την επίθεση από τη Γερμανία, από τη Βουλγαρία. Παρακάμπτοντας την Ελληνική αντίσταση, από τα γραμμή Μεταξά, τα Γερμανικά στρατεύματα εκινήθησαν τάχιστα προν Νότο, με ραγδαία προέλαση που συνοδεύθηκε και από εντατικούς βομβαρδισμούς εναντίον πλειάδας στόχων, περιλαμβανομένων και των μονάδων επιφανείας του ημέτερου ΠΝ.
Αν και η Γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδος αναμενόταν από καιρό, η ευκολία, ωστόσο, με την οποία καθυποτάχθηκε η Γιουγκοσλαβία αιφνιδίασε την Ελληνική ηγεσία. Επιπλέον το βαρύ ψυχολογικό αποτύπωμα στην ίδια τη χώρα από τους εντεινόμενους Γερμανικούς βομβαρδισμούς φάνηκε να επιβεβαιώνει τις θέσεις και του ευαγγελιστή της αεροπορικής ισχύος, Douhet..
Μέσα από ένα ραγδαία μεταβαλλόμενο περιβάλλον δυσμενέστατα, η Ελληνική ηγεσία επιδόθηκε σε τακτικισμούς, καθώς η στρατηγική της δεν προέβλεπε ένα πολυμέτωπο αγώνα διαρκείας εναντίον των δυνάμεων του Άξονα, με τις περιστάσεις αντιθέτως να απαιτούν θεσμική επάρκεια και στιβαρή ηγεσία που θα έπαιρνε καθαρές αποφάσεις. Θεσμικά, όμως, η Κυβέρνηση Μεταξά αποτελούσε «ενός ανδρός αρχή»,όταν δε ο τελευταίος εξέλιπε από τη ζωή, η χώρα δεν διέθετε πλέον τους κατάλληλους θεσμούς και μηχανισμούς, ώστε να αναπληρώσει αυτήν την απώλεια. Στιβαρή ηγεσία δεν υπήρχε και σοβαρό τμήμα της Αθηναϊκής ελίτ συνωστιζόταν στον Ωρωπό περιμένοντας να επιβιβασθεί στα πλοία γιά να φύγει, να βρεθεί εκτός Ελλάδος.Επιπλέον ο Υφυπουργός Ναυτικών Ιππ. Παπαβασιλείου παραιτήθηκε την πιό κρίσιμη στιγμή, ενώ ο Π/Θ της χώρας Ι.Κοριζής αυτοκτόνησε λίγες ημέρες αργότερα, στις 18/04/41.
Ελλείψει θεσμικής επάρκειας και στιβαρής ηγεσίας ήταν αδύνατον να ληφθούν καθαρές αποφάσεις εγκαίρως. Την καθυστέρηση αυτή πλήρωσε ακριβά ο Ελληνικός Στόλος, που είδε να βυθίζεται το ήμισυ σχεδόν των Μονάδων του από τα Γερμανικά «Στούκας», κατά την αιματοβαμμένη Πασχαλιά του 1941.
Είναι σημαντικό, ότι, σε αυτές τις περιστάσεις, θεσμικής αποσύνθεσης και πανικού Αξιωματικοί, Υπαξιωματικοί και απλοί Ναύτες υπερέβησαν τον πανικό και την κατεύθυνη παραίτησης σε όλους τομείς της Δημόσιας Διοίκησης. Και οργάνωσαν την αποδημία του Στόλου, ολοκληρώνοντας ένα εγχείρημα τεράστιας δυσκολίας και επικινδυνότητας, το οποίο μέχρι σήμερα δεν έχει εκτιμηθεί και αποτιμηθεί ιστορικώς, όπως τού αξίζει.
Κορυφαίο παράδειγμα αυτού απετέλεσε το Πλήρωμα του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» που προσέβλεπε στη συνέχιση του αγώνα από την Αίγυπτο, του οποίου οι άνδρες έμαθαν ότι ο τότε Αρχηγός Στόλου Επ. Καββαδίας υπέστειλε το σήμα απόπλου του πλοίου της νύκτα της 14ης προς τη 15η Απριλίου 1941, χωρίς να διαβασθεί η σχετική Ημερήσια Διαταγή. Ο ψυχικός κλωνισμός του Πληρώματος επιτάθηκε όταν ματαιώθηκε η συμμετοχή του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» σε Βρετανική νηοπομπή στην Αίγυπτο, λίγο και και το ξήλωμα κάποιων κανονιών και οι φήμες που έφεραν το πλοίο να αυτοβυθίζεται και εγκατάλειψή του ήλθαν να επιβαρύνουν την κατάσταση. ΄Αλλωστε το Ναυτικό μας είχε βυθίσει, προ δεκαετιών, τον «ΑΡΗ» και τον «ΤΣΑΜΑΔΟ», οπότε δεν θα ήταν η πρώτη φορά...
Καθώς η προαναφερθείσα υστέρηση του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» σε ταχύτητα και οπλική ισχύ το καθιστούσε εύκολο στόχο των εχθρικών αεροναυτικών δυνάμεων, εν προκειμένω δεν είναι τελείως αδικαιολόγητη η Ηγεσία, που εκαλείτο να σκεφθεί γιά 650 άνδρες σε ένα πλοίο, που δεν ήταν γερά τα στεγανά του και που εκινδύνευε από νάρκες, με πιθανό ενδεχομένως να αντιμετωπίσει τον όλεθρο και να πάρει όλο αυτό το Πλήρωμα μαζύ του. Σκέφθηκαν, λοιπόν, ότι σκόπιμο θα ήταν να μοιράσουν το Πλήρωμά του στα άλλα πλοία, συνεχίζοντας έτσι τον αγώνα. Εν τούτοις αυτό που δεν είχαν αναλογισθεί, ήταν πόσο μεγάλη, ανυπολόγιστη ήταν αξία του συγκεκριμένου πλοίου, που δεν είχαν σταθμίσει.
Το αρνητικό κλίμα επιδεινώθηκε και από τη συνεχή απουσία από το πλοίο του Κυβερνήτη του, Πλοιάρχου Ι. Βλαχόπουλου, το κρίσιμο διήμερο της 14ης-15ης Απριλίου 1941. Η κατάσταση επιδεινώθηκε, από την απουσία, επίσης, του Υπάρχου του πλοίου, Αντιπλοιάρχου Α.Παπαβασιλείου, αλλά και από την διελκυστίνδα στην οποία περιήλθε ο τελευταίος, με την πλειοψηφία των ανδρών του πλοίου που επιθυμούσε τη συνέχιση του αγώνα.
Τελικά η πλειοψηφία αυτή, οργανωμένη από το Σημαιοφόρο Παν. Ηλιομαρκάκη και τον Αρχιμανδρίτη Διον. Παπανικολόπουλο και κυβερνώμενη από τον αρχαιότερο επιβαίνοντα ανώτερο Αξιωματικό του πλοίου, Πλωτάρχη Πότη Δαμηλάτη, οδήγησε βιαίως το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» εκτός Ναυστάθμου, την 1η βραδυνή της 18ης Απριλίου 1941, παρά τις περί του αντιθέτου εκκλήσεις προς το Πλήρωμα του πλοίου από τον τότε Α/ΓΕΝ Ναύαρχο Αλ. Σακελλαρίου. Αξίζει δε να σημειωθεί, ότι, γιά να βγει το πλοίο από το Ναύσταθμο, άνοιξε βιαίως το φράγμα της Ψυττάλειας, με δικά του μέσα.
Ο βίαιος απόπλους του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» λειτούργησε ως σάλπισμα αντίστασης κατά του Άξονα στις συνειδήσεις πολλών. Λίγη ώρα μετά το δραματικό αυτό συμβάν, επέβη εκ νέου επί του πλοίου ο Πλοίαρχος Ι. Βλαχόπουλος αναλαμβάνοντας τη διοίκηση του πλοίου. Να πούμε εδώ, ότι η λύση που τελικά επεκράτησε, όπως ήταν σχεδιασμένη απεδείχθη και η καλύτερη, σώζοντας τα προσχήματα και τις παραδόσεις του Ναυτικού. Και έτσι το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» έφυγε με τον Κυβερνήτη του και έπλευσε προς την Κρήτη.
Τις επόμενες ημέρες δε παρουσιάσθηκε εις το Υπουργείο Ναυτικών αριθμός μελών του Πληρώματος του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» που εδήλωναν πρόθυμοι να συμμερισθούν την τύχη του πλοίου τους, επιβιβασθένες εν συνεχεία σε Α/Τ και στο ατμόπλοιο «ΖΑΚΥΝΘΟΣ», ώστε να μεταβούν στην Κρήτη και να ενταχθούν ξανά στο πλοίο τους.Κι έτσι η Ελληνική ναυαρχίδα εντάχθηκε τελικά στην Βρετανική νηοπομπή που κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στο τέλος του Απριλίου του 1941.
Εάν κανείς προσεγγίσει το επεισόδιο με το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» με στενά υπηρεσιακή οπτική, πιθανότερο είναι να το χαρακτηρίσει ως στασιαστικό συμβάν στα όρια του παράλογου τολμήματος. Είναι πράγματι δραματικές οι συνομιλίες όταν καλεί ο Α/ΓΕΝ το πλοίο εις το φράγμα Ψυττάλειας να μην αποπλεύσει, με το Δαμηλάτη να απαντά ότι ζητεί άδεια γιά να συνεχίσει τον πλου.
Εάν, όμως, εξετάσει κανείς το πράγμα από ιστορικό/συγκριτικό πρίσμα, θα δει και θα βρει, ότι ο Δαμηλάτης, ο Ηλιομαρκάκης και οι άλλοι στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων. Όταν απέπλευσαν οι άνδρες του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» από το Ναύσταθμο τον Απρίλιο του 1941, δεν το έκαναν προς εξυπηρέτηση ιδιοτελών στόχων ή άλλων σκοπιμοτήτων, όπως συνέβη σε άλλες περιπτώσεις, αλλά, αντιθέτως, τα κίνητρά τους ήταν αγνά και εθνικά. Ενήργησαν σε συμφωνία με τις παραδόσεις του ΠΝ, που ποτέ δεν υποστέλλει τη Σημαία. Ούτε βέβαια ο Πλοίαρχος Πότης Δαμηλάτης προσπάθησε, καθ' οιονδήποτε τρόπο, να εξαργυρώσει μεταπολεμικά την προσφορά του, παραμένοντας τίμιος και πιστός πατριώτης, εννοώντας ότι δεν τού χρωστάει τίποτε η Πατρίδα, αλλά ότι αυτός χρωστούσε στην Πατρίδα.
Όταν μού ζητήθηκε από το Ναύαρχο Ι. Δαμηλάτη ΠΝ να μετάσχω στην παρουσίαση του βιβλίου και σκεπτόμουν τί θα πω, ασυναίσθητητα μού ήλθε στο μυαλό η φράση του Ντίκενς, στην "Ιστορία των 2 πόλεων": «It was the best of times, it was the worst of times».
Το βιβλίο που παρουσιάζεται σήμερα, στηρίζεται σε δύο ιστορικά συμβάντα που σε μεγάλο βαθμό, είτε τα έχουμε ξεχάσει, είτε τα έχουμε αποσιωπήσει: Στην αποδημία του Στόλου του 1941 και κυρίως-ειδικώς ως προς την αποδημία ειδικότερα του Θ/Γ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ»-και στο Κίνημα της Μέσης Ανατολής. Η πρώτη-η αποδημία του Στόλου,παρά τα κάποια παρατράγουδα, όπως με το Α/Τ «ΑΕΤΟΣ»-είναι μία σελίδα γενναιότητας, αυτοθυσίας και αίσθησης του καθήκοντος, η δεύτερη είναι μία σελίδα κατάλυσης της πειθαρχίας, διάλυσης, αχρειότητας-π.χ. από το «ΠΙΝΔΟΣ» πέταξαν τους Αξιωματικούς στη θάλασσα-και παρά τις εκκλήσεις.
Είναι φυσικό να προβάλλουμε τις καλύτερες στιγμές στην ιστορία μας, καθώς αυτές δημιουργούν τα θετικά πρότυπα και μάς κάνουν να αισθανόμαστε υπερήφανοι. Αλλά, εάν αντλούμε υπερηφάνεια από τέτοιες στιγμές, τα πιό χρήσιμα συμπεράσματα μπορούμε να τα αντλήσουμε από τις χειρότερες στιγμές.
Απο τα προαναφερθέντα ιστορικά γεγονότα, αναδεικνύονται και θετικά και αρνητικά παραδείγματα. Ως συμπέρασμα προκύπτει η σημασία που έχουν η ηγεσία, η αποφασιστική διοίκηση και η πειθαρχία, κυρίως δε οι παραδόσεις. Η έλλειψη καθαρών διαταγών είχε ως συνέπεια τη σύγχυση και την αυτενέργεια, η αναποφασιστικότητα της ηγεσίας και οι συνακόλουθες παλινδρομήσεις της είχαν ως αποτέλεσμα στο να καθυστερήσει αφ’ ενός η αποδημία του Στόλου και να χάσουμε τόσα πλοία, αλλά και να περιέλθει το «ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ» εις χείρας των Γερμανών, διότι δεν έπαιρναν μία απόφαση τί να κάνουν με τη δεξαμενή του Ναυστάθμου.
Υπο συνθήκες χάους και αβεβαιότητας ο ηγέτης καλείται να παίρνει αποφάσεις, με λελογισμένο έστω ρίσκο και κίνδυνο. Εξ ίσου σημαντική είναι και η διατήρηση της πειθαρχίας, δίχως να συγχέεται η τελευταία με τη σκληρότητα, διότι εις το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» εν προκειμένω, είχαμε και μία στάση στη Βομβάη, που προήλθε από τη σκληρότητα του Κυβερνήτη, τη βίαιη συμπεριφορά του. Η φοβικά κατευναστική στάση της ηγεσίας, όμως, ήταν αυτή που αποθράσυνε τους κινηματίες, οδηγώντας εις το Κίνημα της Μέσης Ανατολής και όχι μόνον, που λίγο έλειψε να αμαυρώσει τον ηρωϊσμό και την ιστορία του ΠΝ, του αγώνα του στο Β’ Π.Π.
...Εάν κανείς προσεγγίσει το επεισόδιο με το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» με στενά υπηρεσιακή οπτική, πιθανότερο είναι να το χαρακτηρίσει ως στασιαστικό συμβάν στα όρια του παράλογου τολμήματος. Είναι πράγματι δραματικές οι συνομιλίες όταν καλεί ο Α/ΓΕΝ το πλοίο εις το φράγμα Ψυττάλειας να μην αποπλεύσει, με το Δαμηλάτη να απαντά ότι ζητεί άδεια γιά να συνεχίσει τον πλου.Εάν, όμως, εξετάσει κανείς το πράγμα από ιστορικό/συγκριτικό πρίσμα, θα δει και θα βρει, ότι ο Δαμηλάτης, ο Ηλιομαρκάκης και οι άλλοι στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων. Όταν απέπλευσαν οι άνδρες του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» από το Ναύσταθμο τον Απρίλιο του 1941, δεν το έκαναν προς εξυπηρέτηση ιδιοτελών στόχων ή άλλων σκοπιμοτήτων, όπως συνέβη σε άλλες περιπτώσεις, αλλά, αντιθέτως, τα κίνητρά τους ήταν αγνά και εθνικά. Ενήργησαν σε συμφωνία με τις παραδόσεις του ΠΝ, που ποτέ δεν υποστέλλει τη Σημαία. Ούτε βέβαια ο Πλοίαρχος Πότης Δαμηλάτης προσπάθησε να εξαργυρώσει μεταπολεμικά την προσφορά του, παραμένοντας τίμιος και πιστός πατριώτης, εννοώντας ότι δεν τού χρωστάει τίποτε η Πατρίδα, αλλά ότι αυτός χρωστούσε στην Πατρίδα...
Ένας άλλος παράγων, καταλυτικός γιά την πειθαρχία, είναι η πολιτικοποίηση και δη η κομματικοποίηση, με διαβρωτικές επιπτώσεις τόσο στην πειθαρχία των Πληρωμάτων, όσο και στη μαχητική ικανότητα των ναυτικών μονάδων. Το ΠΝ ανήκει εις το Έθνος και ακολουθεί τις παραδόσεις του, όχι κάποια κομματική ατζέντα.
Τελικώς επανερχόμενος εις το Δαμηλάτη και όχι μόνον,
οδηγούμαστε εις το ότι ήρωας δεν γίνεσαι όταν παράλογα ή με αποκοτιά
επιζητήσεις τον ηρωϊσμό, ήρωας γίνεσαι όταν, στην ιστορική συγκυρία, στέκεσαι
εις το ύψος των περιστάσεων.
Κι έτσι διεσώθη η τιμή του Ναυτικού μας,με το πρώτο συμμαχικό πλοίο που μπήκε στον εχθρικό Ιταλικό λιμένα της Αυγούστας, με την κατάληψη της Σικελίας και την ανακατάληψη της Ιταλίας, να έχει Ελληνική Σημαία στον ιστό του. Κι αυτό που βάρυνε τόσο στην αποδημία του Στόλου, όσο και στη διάρκεια του Κινήματος, ήταν ότι η πλειοψηφία του κόσμου του ΠΝ κινήθηκε επί τη βάσει των παραδόσεών μας, καθώς, με όλα τότε να έχουν διαλυθεί, αυτό που έμενε και μένει διαχρονικώς να στηρίζει ένα θεσμό, όπως το ΠΝ, αυτό δεν είναι άλλο από τις παραδόσεις, που αποτελούν, εξ αυτού του λόγου και την πεμπτουσία του.
Κλείνοντας, λοιπόν, με βάση τα προηγούμενα, και αναφερόμενος στον Πλοίαρχο Πότη Δαμηλάτη, το Ναύαρχο-ήρωα, όπως και στις παραδόσεις, θα θυμίσω αυτό που έχει πει και ένας άλλος Ναύαρχος, ο Ναύαρχος Άντριου Μπράουμ Κάννιγκαμ, όταν του είπαν από το Ναυαρχείο να μην διακινδυνεύσει άλλο τα πλοία του και να μην πλεύσει να πάρει τους Νεοζηλανδούς που είχαν μείνει στα Σφακιά, όταν είχε πέσει και η Κρήτη στους Γερμανούς, με την απάντηση που έδωσε «μπορώ να ξαναφτιάξω ένα πλοίο σε τρία χρόνια, αλλά θα χρειασθώ 300 χρόνια για να ξαναφτιάξω παραδόσεις»
ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΝΔ
ΙΩΑΝΝΗ-ΜΙΧΑΗΛ ΛΟΒΕΡΔΟΣ,
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Όταν μπαίνω σε αυτήν την αίθουσα, νιώθω ένα δέος γιατί εδώ ήταν η Βουλή των Ελλήνων, πριν μεταφερθεί στο άλλοτε Ανάκτορο του Όθωνος, εδώ μέσα έχουν γίνει κοσμοϊστορικά πράγματα και έχουν περάσει μερικές από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της νεώτερης Ελλάδος. Κι εδώ απ’ έξω έχει γίνει η μοναδική-ευτυχώς-δολοφονία εν ενεργεία Πρωθυπουργού της χώρας, του Θ. Δηληγιάννη, το 1905..
Πέρασαν έκτοτε πολλά χρόνια. Αλλά, όποιος λαός δεν γνωρίζει την ιστορία αυτού του τόπου και δεν την προσεγγίζει με αντικειμενικότητα και σεβασμό, αυτός ο λαός είναι καταδικασμένος.Γι’ αυτό κι εμείς είμαστε δικαιολογημένα υπερήφανοι γιά την ιστορία μας, όπως πρέπει να είμαστε εξ ίσου υπερήφανοι να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας, να τα διορθώνουμε και να προχωρούμε μπροστά.
Όταν ο κ. Δαμηλάτης, ο αγαπητός μου Γιάννης, με εκάλεσε στο τηλέφωνο, γιά να μού ζητήσει να συμμετάσχω στην παρουσίαση αυτού του βιβλίου του, το αποδέχθηκα με μεγάλη χαρά και τιμή, δίχως καν το σκεφθώ δεύτερη φορά, ότι σήμερα, 23 Μαΐου 2024, θα είμασταν 15 ημέρες πριν από τις εκλογές γιά το ΕΚ, παρά τις όποιες τρέχουσες πολιτικές υποχρεώσεις τέτοιων ημερών. Θα ήμουν εδώ οπωσδήποτε. Όχι μόνον γιά να τιμήσω τον λιδιο το συγγραφέα, αλλά και την ιστορία της ίδιας της οικογένειας του, που σε μεγάλο βαθμό είναι και ιστορία αυτού του Έθνους και του λαού μας.
...Δεν ήξερα, ωστόσο, ότι το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» του Ναυάρχου Π.Κουντουριώτη εφθασε να είναι το ίδιο πλοίο του πατέρα του Γιάννη Δαμηλάτη, του Πλοιάρχου Πότη Δαμηλάτη, οποία τιμή και για τον ίδιο, όσο και για το τέκνο του, που σήμερα μάς παραδίδει αυτό το βιβλίο του, για το διαβάσουμε, να το μελετήσουμε. Εγώ, πάντως, το διάβασα το βιβλίο και θα ήμουν σήμερα εδώ, παρά τον περιορισμένο χρόνο μου, ό,τι κι αν συνέβαινε, όπως ήταν χρέος όχι μόνον στο συγγραφέα, αλλά και στην οικογένειά του. Διότι και ο παππούς του έφθασε Αντιστράτηγος της Χωροφυλακής, μέλος του Εθνικού Κοινοβουλίου, ενώ όλη η οικογένεια του είχε προσφέρει στον εθνικό αγώνα για την απελευθέρωση της Πατρίδας από τον Οθωμανικό ζυγό. Δηλαδή μία διαρκής οικογενειακή προσφορά όλο αυτό το διάστημα που η Ελλάς έγινε ελεύθερο, ανεξάρτητο Κράτος. Αυτό μού προκαλεί, από μόνο του, συγκίνηση. Διότι αγαπώ την Πατρίδα μου, σημαίνει ότι αγαπώ και εκτιμώ τους ανθρώπους που θέτουν το «εμείς» πάνω από το «εγώ», κάτι που λείπει πάρα πολύ στην εποχή μας. Και εάν κάτι, πάνω από όλα, προέχει σε αυτό το βιβλίο του Γιάννη Δαμηλάτη, είναι ότι ο Πότης Δαμηλάτης, ο πατέρας του συγγραφέα, είναι ένας άνθρωπος, ο οποίος με θάρρος, αυταπάρνηση και αυτοθυσία σε ορισμένες περιπτώσεις έβαλε το «εμείς»-τον εθνικό σκοπό, την Πατρίδα, την Ελλλάδα-πάνω από το «εγώ», όταν κάποιοι άλλοι «λούφαραν», προτιμώντας να εμφανίζονται ότι δεν καταλαβαίνουν…
Γιά τα ναυτικά πράγματα μίλησε τόσο ωραία και τόσο
περιεκτικά ο Ναύαρχος κ. Διακόπουλος που δεν έχω να προσθέσω τίποτε. Προσωπικά
θα μιλήσω.
Γνώρισα το Γιάννη Δαμηλάτη, όταν ήταν απόστρατος εκείνος και εγώ εν ενεργεία δημοσιογράφος. Δουλεύαμε σε αδελφές εταιρείες, είχαμε επαφή στο εστιατόριο, όπου βρισκόμασταν, πιάναμε κουβέντα, μιλούσαμε, συζητούσαμε. Και ομολογώ ότι εγνώρισα έναν άνθρωπο, ο οποίος ήταν αυτό που έχω πάντα στο μυαλό μου, ένας ευπατρίδης. Έκτοτε μπορεί να χωρίσανε οι δρόμοι μας και πραγματικά είχα αρκετό καιρό να τον δω, αλλά ποτέ δεν έχασα την εκτίμηση και το σεβασμό στο πρόσωπό του και την αγάπη μου γιά εκείνον, εάν μού το επιτρέπει.
Μέχρι τώρα ήξερα το Γιάννη Δαμηλάτη ως πρόσωπο, ούτε ήξερα τη σταδιοδρομία του στο ΠΝ-πώς να τη γνωρίζω, άλλωστε-ούτε την οικογένειά του. Τον ανακάλυψα όταν μού έστειλε αυτό το βιβλίο του, το οποίο είναι βιβλίο γιά το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» που όλοι γνωρίζουμε γιά την ιστορία, δεν χρειάζεται να έχουμε ιδιαίτερες γνώσεις, όπως του κ. Διακόπουλου, για να καταλάβουμε τί σήμαινε Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» για το ΠΝ και το Έθνος μας εκείνα τα χρόνια, που ναυπηγήθηκε με δωρεά του ευεργέτη Γεώργιου Αβέρωφ εκείνα τα χρόνια. Για να αποτελέσει τη ναυαρχίδα του Στόλου μας στις νικηφόρες ναυμαχίες των Βαλκανικών πολέμων, τότε που Ελλάς, χάρις στην επικράτησή της στη θάλασσα, μπόρεσε και κερδίσει και να μεγαλώσει, ώστε να γίνει αργότερα αυτό που δυστυχώς το χάσαμε, η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, όπως το περιέκλειε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Κι όλα αυτά, χάρις στους ναυτικούς μας, που υπηρετούσαν σε αυτό το Θ/Κ, από τον Κουντουριώτη και μετά.
Δεν ήξερα, ωστόσο, ότι το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» του Ναυάρχου Π.Κουντουριώτη εφθασε να είναι το ίδιο πλοίο του πατέρα του Γιάννη Δαμηλάτη, του Πλοιάρχου Πότη Δαμηλάτη, οποία τιμή και για τον ίδιο, όσο και για το τέκνο του, που σήμερα μάς παραδίδει αυτό το βιβλίο του, για το διαβάσουμε, να το μελετήσουμε. Εγώ, πάντως, το διάβασα το βιβλίο και θα ήμουν σήμερα εδώ, παρά τον περιορισμένο χρόνο μου, ό,τι κι αν συνέβαινε, όπως ήταν χρέος όχι μόνον στο συγγραφέα, αλλά και στην οικογένειά του. Διότι και ο παππούς του έφθασε Αντιστράτηγος της Χωροφυλακής, μέλος του Εθνικού Κοινοβουλίου, ενώ όλη η οικογένεια του είχε προσφέρει στον εθνικό αγώνα για την απελευθέρωση της Πατρίδας από τον Οθωμανικό ζυγό. Δηλαδή μία διαρκής οικογενειακή προσφορά όλο αυτό το διάστημα που η Ελλάς έγινε ελεύθερο, ανεξάρτητο Κράτος.
Αυτό μού προκαλεί, από μόνο του, συγκίνηση. Διότι αγαπώ την Πατρίδα μου, σημαίνει ότι αγαπώ και εκτιμώ τους ανθρώπους που θέτουν το «εμείς» πάνω από το «εγώ», κάτι που λείπει πάρα πολύ στην εποχή μας. Και εάν κάτι, πάνω από όλα, προέχει σε αυτό το βιβλίο του Γιάννη Δαμηλάτη, είναι ότι ο Πότης Δαμηλάτης, ο πατέρας του συγγραφέα, είναι ένας άνθρωπος, ο οποίος με θάρρος, αυταπάρνηση και αυτοθυσία σε ορισμένες περιπτώσεις έβαλε το «εμείς»-τον εθνικό σκοπό, την Πατρίδα, την Ελλλάδα-πάνω από το «εγώ», όταν κάποιοι άλλοι «λούφαραν», προτιμώντας να εμφανίζονται ότι δεν καταλαβαίνουν…
Και μόνον αυτό καθιστά την μνήμη του Πότη Δαμηλάτη και την παρουσία του Γιάννη Δαμηλάτη για χρόνια πολλά ακόμη πολύ σημαντική για την κοινωνία μας, για την Πατρίδα μας, για το μέλλον αυτής της χώρας. Γιατί αυτό που σήμερα διακυβεύεται στην Ελλάδα -και το λέω αυτό με την ιδιότητα του πολιτικού πλέον- είναι το «εμείς» πάνω από το «εγώ».
Συνηθίζω να λέω, ότι εμείς οι πολιτικοί-σε αξιώματα όπως Βουλευτές, Υπουργοί, Πρωθυπουργοί- δεν είμαστε αφέντες ή κύριοι του λαού, είμαστε υπηρέτες της Πατρίδας και ότι όποιος αυτό το ξεχνά κυριεύεται από την αλαζονεία και αυτοκαταστρέφεται. Εμείς υπάρχουμε για να υπηρετούμε το εθνικό καλό, όπως βεβαίως το αντιλαμβάνεται ο καθείς, ανάλογα και με το Κόμμα του, αλλά δεν είμαστε εχθροί, δεν είμαστε εχθροί μεταξύ μας και πάντως δεν είμαστε εχθροί με τον Ελληνικό λαό, που καλούμεθα να υπηρετήσουμε. Είναι κάτι που μπορεί να ακούγεται ρομαντικό ενδεχομένως σε κάποιους, αλλά προσωπικώς το πιστεύω ακράδαντα.
Κι αυτό πιστεύουν άνθρωποι, όπως ο Γιάννης Δαμηλάτης και ο αείμνηστος πατέρας του. Και γι’ αυτό ακριβώς τούς τιμή και εξ αυτού του λόγου είμαι εδώ, όπως και όλοι εσείς εδώ, όλοι εμείς απόψε, σε μία κατάμεστη αίθουσα της Παλαιάς Βουλής, από ανθρώπους που προσήλθαν να τιμήσουν όχι μόνον της οικογένεια Δαμηλάτη, αλλά την ίδια την Πατρίδα και το μέλλον αυτού του τόπου.
Εύχομαι το βιβλίο να είναι καλοτάξιδο.
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ ΠΑΡ’ ΑΡΕΙΩ
ΠΑΓΩ
ΜΙΧΑΗΛ ΜΑΡΤΣΕΚΗΣ, ΠΡΟΕΔΡΟΣ
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ
ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Kατ΄αρχήν να συγχαρώ το συγγραφέα για τον κόπο του, να συγκεντρώσει όλο αυτό το πολύτιμο υλικό που περιέχεται στο βιβλίο και το οποίο περικλείει ερεθίσματα για περαιτέρω έρευνα από τον καθένα εξ ημών. Και τα ενδιαφέροντα που προκύπτουν, εξ όσων γράφει, είναι η ίδια η ιστορία του τόπου μας, πολυποίκιλης μορφής.
Ταυτοχρόνως συγχαίρω προσωπικά το Διευθυντή της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού, γιατί δέχθηκε να τιμήσει αυτό το βιβλίο με την έκδοσή του και επιπλέον γιά το ότι επελέγη για την παρουσίαση αυτού του βιβλίου η πλέον ιστορική αίθουσα της παλιάς Αθήνας, αυτής της Παλαιάς Βουλής, Ναού της Δημοκρατίας μας.
Τα λέω αυτά, διότι, αγαπητέ κ. Δαμηλάτη, αυτό το βιβλίο είναι ένα ανάγνωσμα που θα πρέπει ο καθένας από τους παρόντες-αλλά και μη παρόντες- να το προμηθευθεί και να το διαβάσει, καθώς αποτελεί πόνημα αναφοράς, με περιεχόμενο λιτά μεν γραμμένο, αλλά με πλήθος πληροφοριών για την ιστορία του τόπου, που πρέπει να γνωρίζουμε.
Και δεύτερον-και κυριώτερο-δεν είναι από την ανάγνωση μόνον όσων μελετήσουν το βιβλίο, αλλά από τη θέση του σε κάθε βιβλιοθήκη, ώστε να αποτελεί διαρκή υπενθύμιση-αντί της λήθης- γεγονότων, που έχουν να κάνουν με τη δόξα του ΠΝ της Ελλάδος, τον ηρωϊσμό αυτού του Κλάδου των Ενόπλων Δυνάμεων της χώρας μας. Και το λέω αυτό, διότι το 2021 η Ελλάς γιόρτασε τα 200 χρόνια από την παλιγγενεσία και τη δημιουργία του νεώτερου Ελληνικού κράτους, γνωρίζοντας, όπως πρέπει, ότι το ΠΝ ξεκινά από τα πρώτα βήματα που οδήγησαν στην ελευθερία αυτού του τόπου.
Δεν χρειάζεται να υπεισέλθω σε λεπτομέρειες αναφέροντας τα ονόματα του Κανάρη, του Μιαούλη και των λοιπών ηρώων μας της εποχής που έβαλαν θα θεμέλια της ελευθερίας αυτού του τόπου.
Αυτό το ΠΝ της εποχής εκείνης συνεχίζει και σήμερα να προσφέρει την ασφάλεια που νοιώθουμε οι πολίτες, όσοι ζούμε στις πόλεις και παντού στη χώρα, με το Ναυτικό μας όχι μόνο σήμερα, αλλά διαρκώς, να προστατεύει την ευημερία και την ασφάλειά μας. Διότι το ΠΝ έχει επωμισθεί το δικό του μερίδιο ευθύνης σε σχέση με τα προηγούμενα, ώστε να ζούμε ελεύθεροι πολίτες σε αυτή χώρα, αλλά με κάποιους, όπως και στο ΠΝ, να έχουν επιφορτισθεί με την ευθύνη της ασφάλειας της Ελλάδος.
...Ξεχάσθηκε για έναν ολόκληρο χρόνο, το 2021,παρά τις γιορτές που έγιναν υπό την ευθύνη κρατικής Αρχής, προκειμένου να υπενθυμισθεί πώς έγινε η παλιγγενεσία του 1821 και πώς δημιουργήθηκε αυτό το νέο Ελληνικό κράτος. Τί ξεχάσθηκε; Κάτι πολύ σημαντικό, ότι αυτό το κράτος και δημιουργήθηκε, αλλά κυρίως οργανώθηκε εν συνεχεία από τους εθνικούς ευεργέτες. Μού δίνεται η ευκαιρία να σημειώσω αυτό που παραλείφθηκε σε σχέση με τα προηγούμενα, ως προς τους εθνικούς ευεργέτες, επιλέγοντας μόνον το πρόσωπο του Γεώργιου Αβέρωφ, ο οποίος είναι ο δωρητής του φερώνυμου Θ/Κ, με τη δωρεά που έκαμε για το συγκεκριμένου πολεμικό πλοίο, το οποίο αποτελεί σώμα(corpus κατά τη νομική διατύπωση) της Ιστορίας του Έθνους. Και το πράττω αυτό, διότι δεν νοείται να μιλούμε για τα ευεργετήματα, δίχως να αναφερόμαστε στους αντίστοιχους ευεργέτες. Πρόκειται για εθνική αγνωμοσύνη αυτό…Ποιος ήταν ο Γεώργιος Αβέρωφ: Ένας Μετσοβίτης, που έφυγε από την γενέτειρά του και πήγε στην Αλεξάνδρεια, όπου επλούτισε από τη δουλειά του. Αλλά την πρώτη ένδειξη του πλούτου του την επεφύλαξε για την τοπική κοινωνία των εκεί Ελλήνων Αλεξανδρινών, για τη διαγραφή όλων των χρεών που αυτή είχε, στην πρώτη του ευεργεσία, για να προχωρήσει εν συνεχεία και σε άλλα έργα...
Θα σάς απασχολήσω με δύο σημεία που έχω επιλέξει από το βιβλίο του Ι. Δαμηλάτη, προκειμένου να τοποθετηθώ ιδιαιτέρως:
-Το πρώτο αφορά το ίδιο το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», την αποτελεσματική δράση του πλοίου μέσω της συμμετοχής, του στην εκπληκτική εποποιΐα του τόπου μας στους Βαλκανικούς πολέμους, στους Α’ Π.Π και Β’ Π.Π.,γιά το οποίο επιφυλάσσομαι να αναφερθώ στη συνέχεια, και
-Το δεύτερο είναι κάτι που λησμονείται από τους ‘Ελληνες. Ξεχάσθηκε για έναν ολόκληρο χρόνο, το 2021,παρά τις γιορτές που έγιναν υπό την ευθύνη κρατικής Αρχής, προκειμένου να υπενθυμισθεί πώς έγινε η παλιγγενεσία του 1821 και πώς δημιουργήθηκε αυτό το νέο Ελληνικό κράτος. Τί ξεχάσθηκε; Κάτι πολύ σημαντικό, ότι αυτό το κράτος και δημιουργήθηκε, αλλά κυρίως οργανώθηκε εν συνεχεία από τους εθνικούς ευεργέτες.
Μού δίνεται η ευκαιρία να σημειώσω αυτό που παραλείφθηκε σε σχέση με τα προηγούμενα, ως προς τους εθνικούς ευεργέτες, επιλέγοντας μόνον το πρόσωπο του Γεώργιου Αβέρωφ, ο οποίος είναι ο δωρητής του φερώνυμου Θ/Κ, με τη δωρεά που έκαμε για το συγκεκριμένου πολεμικό πλοίο, το οποίο αποτελεί σώμα(corpus κατά τη νομική διατύπωση) της Ιστορίας του Έθνους. Και το πράττω αυτό, διότι δεν νοείται να μιλούμε για τα ευεργετήματα, δίχως να αναφερόμαστε στους αντίστοιχους ευεργέτες. Πρόκειται για εθνική αγνωμοσύνη αυτό…
Ποιος ήταν ο Γεώργιος Αβέρωφ: Ένας Μετσοβίτης, που έφυγε από την γενέτειρά του και πήγε στην Αλεξάνδρεια, όπου επλούτισε από τη δουλειά του. Αλλά την πρώτη ένδειξη του πλούτου του την επεφύλαξε για την τοπική κοινωνία των εκεί Ελλήνων Αλεξανδρινών, για τη διαγραφή όλων των χρεών που αυτή είχε, στην πρώτη του ευεργεσία, για να προχωρήσει εν συνεχεία και σε άλλα έργα.
Όλοι γνωρίζουμε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο Γεώργιος Αβέρωφ, στηρίζοντας τους Ζάππηδες-Κωνσταντίνο και Ευαγγέλη, έκαμαν αρχή με την ευεργεσία και προσέφεραν, όχι μόνον σε εμάς τους Έλληνες, αλλά στην όλη ανθρωπότητα, την αναβίωση ενός θεσμού-αγαθού που είχε προέλθει από τους Αρχαίους Έλληνες, από το 776 π.Χ., των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων, από την Ελλάδα, όταν σταματούσαν οι πόλεμοι. Ένα παγκόσμιο γεγονός. Το 336 μ.Χ. επί Θεοδοσίου, Αυτοκράτορος του Βυζαντίου, καταργήθηκαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, γιά διάφορους λόγους,
Ωστόσο οι δύο Ζάππηδες και ο Γ. Αβέρωφ αναβίωσαν τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896, το Ζάππειο Μέγαρο έλκει από αυτούς την ονομασία του. Το Ολυμπιακό Στάδιο αναμαρμαρώθηκε, χορηγήθηκαν χρήματα από τον Γ. Αβέρωφ και μαζύ με τους Κωνσταντίνο και Ευαγγέλη Ζάππη δημιουργήθηκαν οι τότε Ολυμπιακοί Αγώνες, δώρο αυτής της μικρής χώρας, της Ελλάδος.
Στα 200 χρόνια από την εθνική παλιγγενεσία δεν πρέπει να λησμονούμε, αλλά να μιλάμε για τα ευργετήματα. Υπάρχει και το Πολυτεχνείο που έγινε με δαπάνες κάποιου Στουρνάρα,κάποιου Τοσίτσα, κάποιου Αβέρωφ που συνέβαλαν για τη δημιουργία του. Δημιουργήθηκαν Πανεπιστήμια, χορηγήθηκαν υποτροφίες.
Ο Γεώργος Αβέρωφ εδημιούργησε το Αβερώφειο Εφηβείο, χώρο που ήταν Φυλακές Ανηλίκων και όπου μεταγενέστερα μέχρι το 1971 ήσαν φυλακές στρατιωτικών και πολιτικών κρατουμένων, εκεί όπου τώρα βρίσκονται η έδρα του Αρείου Πάγου και τα δικαστήρια του Εφετείου Αθηνών. Είναι δημιουργήματα εθνικών ευεργετών δεν θα επεκταθώ, είναι πολλές οι περιπτώσεις, όπως η Αβερώφειος Γεωργική Σχολή Λαρίσης, από όπου αποφοιτούν μέχρι και σήμερα εκατοντάδες φοιτητές, με εξασφάλιση εσαεί της λειτουργίας της, μέ πόρους μέσω μετοχών της Εθνικής Τραπέζης και των κερδών από αυτές. Με τη διαθήκη του, ο Γεώργιος Αβέρωφ άφησε έναν τεράστιο πλούτο, που αριθμεί 34 κληροδοτήματα.
Κλείνοντας το σχετικό θέμα εδώ, να μνημονεύσω την πανηγυρική εκδήλωση που έγινε την περασμένη Κυριακή στη Νέα Μάκρη, όπου ειπώθηκαν πολλά γιά τους ευεργέτες και τη συμβολή τους στην δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους. Εκεί ειπώθηκσν γιά τους ευεργέτες όσα δεν είχαν αναφερθούν στις εκδηλώσεις όλο το 2021.
Θέλω, μόνον, να επισημάνω ότι τα σχολικά μας βιβλία μπορεί να διεξέρχονται πολλά πράγματα, αλλά σε κανένα γνωστικό τους αντικείμενο δεν αναφέρεται καν ο όρος εθνικός ευεργέτης. Θυμάμαι δε την ερώτηση σε μία κάποια ομάδα μαθητών, τελοιοφοίτων του Λυκείου στο Ζάππειο,Κυριακή πρωί, εάν γνωρίζουν «ποιός είναι ο Ζάππας» η απάντηση που δόθηκε ήταν ότι μάλλoν είναι ένας παίκτης του μπάσκετ του Πανιωνίου, γνωστός τότε...
Σε μία βιβλιοπαρουσίαση, ο συγγραφέας δίνει την ευκαιρία να επεκταθούν και να αναπτυχθούν όσα γράφει εις το πόνημά του, προσφέρει τροφή γιά ευρύτερες επεξεργασίες.Αυτό είναι που πρέπει να υπηρετείται με τέτοιες εκδηλώσεις.
Σε σχέση με το ίδιο το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» δεν θα είχε νόημα να αναφερθώ εγώ, μετά τα όσα είπε με τέτοια εξαιρετική τεχνική απεικόνισης ο προλαλήσας Ναύαρχος.Θα σημειώσω, όμως, μόνον δύο πράγματα:
-Πρώτον ότι το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» εκτός από την πολεμική του δράση, στην οποία ανεφέρθη λεπτομερέστατα ο Ναύαρχος Αλέξ. Διακόπουλος, κατέγραψα από το Λεξικό Λαρούς και την Ιστορία Σπ. Μαρκεζίνη, ότι, οταν ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, αθετώντας «εντολή», ας την πω έτσι, του Βρετανού Ναυάρχου ότι δεν πρέπει να κινηθεί στα Δαρδανέλια, όπου ήσαν τα Τουρκικά πυροβολεία που απέτρεπαν να πλεύσουν πλοία από και προς το Αιγαίο, εκείνος αδιαφόρησε και πλησίασε προς αυτά σε εγγύτητα κινδύνου, όπου και συνέχισε να περιπολεί, και,
-Δεύτερον, εν συνεχεία του πρώτου, με την ίδια στρατηγική, η οποία και απετέλεσε ύμνο γιά την τότε δράση του ΠΝ, απηλλάγη το Αιγαίο από την παρουσία Τουρκικού Στόλου, ώστε, πρωτοστατούντος και του Θ.Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», να μην μπορούν πλέον οι Τούρκοι να στέλνουν ενισχύσεις (εφέδρους κ.λ.π) στα Βαλκάνια, κυρίως στις υπό Οθωμανική κυριαρχία τελούσες περιοχές. Αυτά είναι καταγεγραμμένα ιστορικώς πράγματα.
Συνεπώς η συμμετοχή του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» ήταν σημαντική γιά την απελευθέρωση του Αιγαίου, με την παρεμπόδιση των Τουρκικών πολεμικών πλοίων να κινούνται εις τα Βαλκάνια. Πέραν αυτών, το συγκεκριμένο πολεμικό πλοίο είχε την τύχη, την αίγλη και τη δόξα να συμμετάσχει στους συμμαχικούς πολέμους, ως νεότευκτο πλοίο, όπως επίσης και στις εκδηλώσεις γιά την στέψη του Βρετανού Βασιλέως Γεωργίου Ε΄, με συμμετοχή άλλων συμμαχικών πλοίων, εν συνεχεία δε και στις αντίστοιχες εκδηλώσεις γιά την στέψη του επόμενου Βασιλέως, Γεωργίου ΣΤ, θρύλος πλέον μεταξύ των μετεχόντων πλοίων στη δεύτερη περίπτωση.
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΤΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΥ,
ΥΠΟΝΑΥΑΡΧΟΣ Ι. ΔΑΜΗΛΑΤΗΣ
ΠΝ
Επιθυμώ να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως το Μακαριώτατο Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμο Β΄, ο οποίος εκπροσωπείται σήμερα εδώ από τον Πρωτοπρεσβύτερο Ι. Δροσινό. Είναι μεγάλη τιμή που η Εκκλησία μας σημειώνει την παρουσία της, απαντώντας τάχιστα στην σχετική επιστολή μου, σε λίγες μόνον ώρες. ‘Ηταν εντυπωσιακό.
Η Εκκλησία εκλήθη, διότι ο ρόλος του Αρχιμανδρίτη του Στόλου, Διονύσιου Παπανικολόπουλου ήταν πολύ μεγάλος, εξαιρετικώς σημαντικός, εις το να ξεσηκωθεί το Πλήρωμα του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» και να αποπλεύσει. Θα αναφερθώ σε αυτό αργότερα.
Eυχαριστώ, βεβαίως, τον Αρχηγό ΓΕΝ, Αντιναύαρχο Δημήτριο-Ελευθέριο Κατάρα ΠΝ, για την παρουσία του σήμερα, για σοβαρό λόγο ανειλημμένης υποχρέωσης του δεν μπορούσε να παραμείνει μέχρι τέλους. Έχοντας υπηρετήσει αρκετά χρόνια στο πλευρό διατελεσάντων Α/ΓΕΝ, όπως οι Ναύαρχοι Ηρ. Δρίκος και Ευάγ, Λαγάρας, γνωρίζω τί σημαίνει το απόλυτο βάρος μίας τέτοιας θέσης με διόλου καιρό για τίποτε, με τόσες υποχρεώσεις. Είναι ευτύχημα που βρήκε χρόνο να προσέλθει.
Όπως είπε ο προλαλήσας, Γιάννης Λοβέρδος, οι πολιτικοί μας βρίσκονται σε αναβρασμό, συνεπεία της προεκλογικής περιόδου που διανύουμε και πολύ δικαιολογημένα οι περισσότεροι τρέχουν εκτός Αθηνών, οπότε αντιλαμβάνομαι απολύτως το ότι πολλοί φίλοι δεν μπόρεσαν να έλθουν.
Εντυπωσιάσθηκα ιδιαιτέρως με το γραφείο του Πρωθυπουργού, το οποίο μού απάντησε πολύ γρήγορα για την αδυναμία του Π/Θ κ. Κυρ. Μητσοτάκη να παραστεί λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων. Το ίδιο ισχύει για το φίλο κ. Βαγγέλη Μεϊμαράκη, τον ξέρω από παιδί, είναι εδώ η αδελφή του, Λίλα Μεϊμαράκη, την ευχαριστώ που είναι παρούσα. Θερμό χαιρετισμό μάς στέλνει ο Βουλευτής κ. Διονύσης Χατζηδάκης, Δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου με πολλές θητείες στη θέση αυτή, από τα Χανιά, όπου βρίσκεται σήμερα.
Είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος, που βλέπω τόσους πολλούς Ναυάρχους, παλαιότερους από εμένα όσο και νεώτερους, αυτό που δίνει μεγάλη χαρά, Κι όπως μού είπε κάποιος και που μάλλον ισχύει, εδώ είναι απόψε η ζωντανή ιστορία του Ναυτικού μας.
...Είχα ενδοιασμούς να γράψω το βιβλίο, γνωρίζοντας τον πατέρα μου, Πλοίαρχο Πότη Δαμηλάτη, άνθρωπο τόσο χαμηλών τόνων. Ήμουν παιδί και κρατώ να περνούν στη μνήμη σκηνές από το σπίτι μας, με επισκέπτες δημοσιογράφους και συγγραφείς, προκειμένου να τού ζητήσουν να τούς πει, τί έγινε τότε, πώς απέπλευσε από την Ελευσίνα το Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ», πώς το Α/Τ «ΚΑΝΑΡΗΣ» μπήκε στην Αυγούστα, πολλά πώς και τον ίδιο να απαντά τόσο λιτά «το καθήκον μας κάναμε». Δεν θεωρούσε ότι έκανε κάτι ιδιαίτερο, ήταν η νοοτροπία όλων των Αξιωματικών του ΠΝ της εποχής, κάτι που διακατείχε τον πατέρα μου σε υπερθετικό βαθμό, όπως και άλλους Ναυάρχους, όπως, επί παραδείγματι, ο συμμαθητής και φίλος του Δημήτρης Κιοσσές.Θυμούμαι, σχετικώς, τη μητέρα μου να διαμαρτύρεται, για τους βαθμούς που θα μπορούσε να κερδίσει, ως ελάχιστη αναγνώριση από την Πολιτεία για τη λαμπρή του διαδρομή στο ΠΝ και τελικώς την προσφορά του στην ίδια την Πατρίδα, προσδοκώντας και σε κάποια βελτίωση στη σύνταξή του. Πλην όμως δεν κουραζόταν να απαντά « Πλοίαρχος έφθασα, δεν θέλω τίποτε περισσότερο». Και όχι μόνον, καθώς του επροτάθη να αναλάβει Νομάρχης, για να το αρνηθεί και αυτό...
Να ευχαριστήσω βεβαίως, όλους τους μετασχόντες εις το βήμα αυτής της εκδήλωσης, που ανταποκρίθηκαν στην πρόσκλησή μου και ήλθαν να μιλήσουν για το βιβλίο:
-Το Γιάννη Λοβέρδο, που με ετίμησε, παρά το βεβαρυμένο πρόγραμμά του. Τον εγνώρισα αρκετά χρόνια πριν, συχνά τρώγαμε μαζύ στην κοινή καφετέρια των επιχειρήσεων Αλαφούζου. Εγώ ήμουν στο ναυτιλιακό τμήμα τους, εκείνος έγραφε στη δεύτερη σελίδα της «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ», κάθε μέρα με το άρθρο της ημέρας, κάτι τόσο απαιτητικό για την καταγραφή της επικαιρότητας, κάτι διόλου εύκολο και βεβαίως με τόση επιτυχία. Έχει εκλεγεί Βουλευτής για δεύτερη φορά, σε μία δύσκολη εκλογική περιφέρεια, είναι τόσο δημοφιλής, με ένα λόγο μεστό και με επιχειρήματα μόνον, δίχως κραυγές ή ύβρεις, πάντοτε με επιχειρήματα, ουδέποτε συμπεριφερόμενος απρεπώς. Τον ευχαριστώ, άλλη μία φορά,
-Το Ναύαρχο, Αλέξανδρο Διακόπουλο, τον οποίο δεν εγνώριζα και για τον οποίο είχα καταλήξει ήδη σε θετική κρίση από την εποχή που ομιλούσε από τηλεοράσεων ή αρθρογραφούσε, υπό την ιδιότητα του Συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας του κ. Πρωθυπουργού, με λαμπρή προηγούμενη σταδιοδρομία εις το ΠΝ και σήμερα Πρόεδρο & Διευθύνοντα Σύμβουλο της ΕΑΒ ΑΕ, θέση εξόχως απαιτητική. Το εκτιμώ τόσο, καθώς ιδιαιτέρως καταγράφω -στο πρόσωπό του- την πορεία συναδέλφων του ΠΝ που απεστρατεύθησαν Ναύαρχοι ή και σε μικρότερους βαθμούς και διακρίνονται σε μία μετέπειτα δεύτερη σταδιοδρομία, ενδεικτικό αυτό αξιοσύνης τους. Στο Ναύαρχο Αλέξ. Διακόπουλο, τα προηγούμενα συναντούν μία έμπρακτη επιβεβαίωση.
-Το φίλο Μιχάλη Μαρτσέκη για τον οποίο έχουν λεχθεί τόσα και τόσα, τι να προσθέσει κανείς. Τον γνωρίζω από τη μάχιμη δικηγορία να επιτυγχάνει δικαστικούς θριάμβους, δεν γνωρίζω πόσοι άλλοι συνάδελφοι θα μπορούσε να τον ανταγωνισθούν τόσο. Έχει γράψει τόσα βιβλία, τον έχω ακούσει ως ομιλητή σε πολλές περιπτώσεις. Είναι Πρόεδρος του Ελληνικού Ευρωπαϊκού Συνδέσμου, που προϋπήρχε της εισδοχής της Ελλάδος στην τότε ΕΟΚ, όπου έδωσαν την παρουσία τους διαπρεπείς προσωπικότητες του δημόσιου βίου, όπως ο πρ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Στασινόπουλος, ο Γιάγκος Πεσμαζόγλου και άλλοι επιφανείς Έλληνες. Ανήκει στην πνευματική ελίτ του τόπου και τον ευχαριστώ πολύ για τη συμμετοχή του.
Για το ίδιο το βιβλίο δεν θα πω πολλά, μετά από όλα όσα ανεφέρθησαν προηγουμένως για αυτό, από τους προλαλήσαντες εξαιρετικούς εισηγητές, Γιάννη Λοβέρδο, Αλέξανδρο Διακόπουλο και Μιχάλη Μαρτσέκη.
Είχα ενδοιασμούς να γράψω το βιβλίο, γνωρίζοντας τον πατέρα μου, Πλοίαρχο Πότη Δαμηλάτη, άνθρωπο τόσο χαμηλών τόνων. Ήμουν παιδί και κρατώ να περνούν στη μνήμη σκηνές από το σπίτι μας, με επισκέπτες δημοσιογράφους και συγγραφείς, προκειμένου να τού ζητήσουν να τούς πει, τί έγινε τότε, πώς απέπλευσε από την Ελευσίνα το Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ», πώς το Α/Τ «ΚΑΝΑΡΗΣ» μπήκε στην Αυγούστα, πολλά πώς και τον ίδιο να απαντά τόσο λιτά «το καθήκον μας κάναμε». Δεν θεωρούσε ότι έκανε κάτι ιδιαίτερο, ήταν η νοοτροπία όλων των Αξιωματικών του ΠΝ της εποχής, κάτι που διακατείχε τον πατέρα μου σε υπερθετικό βαθμό, όπως και άλλους Ναυάρχους, όπως, επί παραδείγματι, ο συμμαθητής και φίλος του Δημήτρης Κιοσσές.
Θυμούμαι, σχετικώς, τη μητέρα μου να διαμαρτύρεται, για τους βαθμούς που θα μπορούσε να κερδίσει, ως ελάχιστη αναγνώριση από την Πολιτεία για τη λαμπρή του διαδρομή στο ΠΝ και τελικώς την προσφορά του στην ίδια την Πατρίδα, προσδοκώντας και σε κάποια βελτίωση στη σύνταξή του. Πλην όμως δεν κουραζόταν να απαντά « Πλοίαρχος έφθασα, δεν θέλω τίποτε περισσότερο». Και όχι μόνον, καθώς του επροτάθη να αναλάβει Νομάρχης, για να το αρνηθεί και αυτό.
Το τί έπραξε ο Πλοίαρχος Πότης Δαμηλάτης, αυτό σάς το αφήνω να το διαβάσετε. Και σάς βεβαιώ, ότι, όλα όσα παρατίθενται στο βιβλίο μου, προσπάθησα να τα διασταυρώσω όσο μπορούσα περισσότερο, από τις περιγραφές που συνέλεξα και από το προσωπικό του αρχείο. Σε αυτό συνέδραμαν πάρα πολύ και οι αναφορές από το βιβλίο του Ναυάρχου Αναστάσιου Δημητρακόπουλου και τον οποίο τα μέγιστα ευχαριστώ, παρόντος σήμερα μαζύ μας. Πρόκειται για το συγγραφέα της σύγχρονης ιστορίας του Ναυτικού μας, που έχει γράψει τόσα σχετικά βιβλία, πολύτομα το καθένα εξ αυτών. Κι έτσι μπόρεσα να διασταυρώσω πολλά πράγματα και να τα μεταφέρω στο κείμενό μου, κατά το δυνατόν ακριβή.
Επιβάλλεται, βεβαίως, να μνημονεύσω και τον παρόντα Βασίλη Τραϊφόρο, οικονομολόγο-ηθοποιό και συγγραφέα, ανηψιό του μεγάλου Μίμη Τραϊφόρου, ο οποίος με συνέδραμε αποφασιστικά για τη συγγραφή του κεφαλαίου του βιβλίου μου, το οποίο αναφέρεται στην ...«απαγωγή» της Σοφίας Βέμπο, μεγάλης τραγουδίστριας της νίκης του έπους του 194Ο , από τη Ρόδο στην Αθήνα μετά την απελευθέρωση.
Θα αναφερθώ, όμως ιδιαιτέρως, όπως και προείπα, εις τον Αρχιμανδρίτη του Στόλου, Διον. Παπανικολόπουλο, για το πώς ξεσήκωνε το Πλήρωμα του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ». Όταν το πλοίο εδέχετο επιθέσεις από τα Γερμανικά «Στούκας», αυτός, με τα άμφια, ακάλυπτος, ευλογούσε τα πυροβόλα στις βολές εναντίον τους. Όταν δε, στη συνέχεια, επρόκειτο να ληφθεί η απόφαση για τον απόπλου ή μη του πλοίου, από τη θέση διασποράς του στην Ελευσίνα, εκείνος συγκέντρωσε το Πλήρωμά κι άρχισε να τούς λέει: «Παιδιά μου, θέλουν να βουλιάξουν το θρυλικό μας καράβι, το βαστάει η ψυχή σας τέτοιο άδικο τέλος να έχουμε, θα μάς καταριούνται από τον ουρανό, οι ψυχές του Μιαούλη, του Κανάρη, της Μπουμπολίνας. Ιδέστε, με τα ψυχικά σας μάτια, παιδιά, το Ναύαρχό μας, Παύλο Κουντουριώτη, στον ουρανό, κλαίει και μάς εξορκίζει να μη δώσουμε τέτοιο τέλος στο καράβι, αλλά τέλος ανάλογο με τη δόξα του»(...).
Και πράγματι το Πλήρωμα του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» ξεσηκώθηκε, με τον πατέρα μου να είναι ο μοναδικός ανώτερος επιβαίνων Αξιωματικός επί του πλοίου, με βαθμό Πλωτάρχη. Διότι ο Κυβερνήτης βρισκόταν εκτός πλοίου, προσπαθώντας να πάρει εντολές, που δεν μπορούσε να λάβει, με την κρατούσα τότε απερίγραπτη κατάσταση, καθώς το κράτος είχε παραλύσει.
Ο Υπουργός Ναυτικών είχε παραιτηθεί και ο Πρωθυπουργός Ι. Κοριζής θα αυτοκτονούσε λίγο μετά. Στην ηγεσία του Ναυτικού τότε, ήσαν δύο πανάξιοι Ναύαρχοι, Α/ΓΕΝ ο Αλ. Σακελλαρίου και Στόλαρχος ο Επ. Καββαδίας, οι οποίοι έφεραν εις πέρας έναν τεράστιο άθλο, το να αποδημήσει ο Στόλος, με κύριο βάρος, ως προς τούτο, εις τις μονάδες κρούσεως, τα 10 Α/Τ και 5 Υ/Β.
Ως προς το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» τριάντα ετών παλαιό καράβι, με χαμηλή ταχύτητα πλεύσεως και παρωχημένο κύριο οπλισμό, είχαν αμφιβολίες, εάν θα πρέπει να συμπεριληφθεί ή μη, με τους συμμάχους να απαντούν μάλλον γενικώς και αορίστως. Συνεπεία αυτού, ελλείψει διαταγής απόπλου για το συγκεκριμένο πλοίο, το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» απέπλευσε με επαναστατικό τρόπο, με τον πατέρα μου να μη διανοείται καν, ότι θα είναι αυτός που θα το βουλιάξει και με τον Ύπαρχό του, αντιθέτως, να επικαλείται διαταγή προς βύθισή του, σε σημείο έξω από την Ψυττάλεια.
Αυτό δεν μπορούσε να το αποδεχθεί ο πατέρας μου, «εμείς οί ίδιοι να βουλιάξουμε το καράβι, πώς» (…), έλεγε σε αυτούς που είχαν απομείνει από το Πλήρωμα. Και πραγματικά το Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ» απέπλευσε, ασφαλώς ευτυχώς, περασμένα μεσάνυχτα, σε διέλευση μέσα από ναρκοπέδιο, δίχως να γνωρίζουν εάν οι νάρκες είχαν πράγματι απενεργοποιηθεί ή όχι, στο φράγμα δε της Ψυττάλειας δεν τούς άφηναν να διέλθουν. Εκεί κατέβασαν βενζινάκατο, οι άνδρες της οποίας έκοψαν το φράγμα, συνεχίζοντας έτσι τον πλου τους.
Ο Α/ΓΕΝ υπό το κράτος λάθος πληροφόρησης και απόντος του Υπάρχου του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», με το πλοίο να έχει επαναστατήσει με ένα Πλωτάρχη, ήταν υπέρ του «περιμένετε» και με τον Π/Θ Ι. Κοριζή να «παρακαλεί, όπως μην βληθεί το πλοίο». Τότε ο εκτός πλοίου ευρισκόμενος Κυβερνήτης, Πλοίαρχος Ι. Βλαχόπουλος, επιβιβάσθηκε σε ταχεία βενζινάκατο, από το Ναύσταθμο, σπεύδοντας να προλάβει το πλοίο, κάπου στις Φλέβες, στη θέα του οποίου το πλήρωμα τού φώναζε «φύγε, δεν σε θέλουμε»(…)
Ο πατέρας μου, που εκτελούσε χρέη Κυβερνήτη, προσπάθησε να τούς ηρεμήσει και τελικώς ο Πλοίαρχος επιβιβάσθηκε επί του πλοίου. Τηρώντας τα έθιμα, ο πατέρας μου τού προέταξε το ξίφος, λέγοντάς του «έπραξα το καθήκον μου», για να τού απαντήσει «κράτησέ το, θα σού χρειασθεί. Στη συνέχεια ανέβηκαν μαζύ στη γέφυρα, από όπου ο Ι. Βλαχόπουλος, επικαλούμενος διαταγή του Α/ΓΕΝ είπε «να γυρίσουμε πίσω»(…).Για να τού αντιτείνει ο πατέρας μου «πώς να γυρίσουμε πίσω, το Πλήρωμα είναι ξεσηκωμένο, πώς θα δεχθεί κάτι τέτοιο, δεν γίνεται, αλλά ακόμη κι αν το κάναμε, το ναρκοπέδιο από όπου διήλθαμε, μπορεί να έχει ενεργοποιηθεί εκ νέου και να πέσουμε σε νάρκες»(…).Το σκέφθηκε ο Βλαχόπουλος, αμφιταλαντεύθηκε, τελικώς είπε του πατέρα μου «δίκιο έχεις, συνεχίζουμε» (…), στέλνοντας σήμα στο Αρχηγείο Ναυτικού, με το οποίο διεβεβαίωνε ο Κυβερνήτης για τις πατριωτικές προθέσεις του Πληρώματος του πλοίου.
Και το θέμα έκλεισε με τον Α/ΓΕΝ να έχει πεισθεί και να εντέλλεται πορεία του Θ/Κ «Γ.ΑΒΕΡΩΦ», μέσω των ακτών της Πελοποννήσου προς την Κρήτη.
Προσπάθησα να δώσω σε ένα τέτοιο βιβλίο, σε έκταση κειμένου μικρότερης αυτής που ήταν αρχικά, αλλά με παράθεση όλων των απαραίτητων κρίσιμων λεπτομερειών και εξιστορήσεων, όπως και σε γλώσσα εύληπτη κατά το δυνατόν, από τον καθένα, αυτό που συνοψίζεται στον τίτλο του βιβλίου μου «Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ Θ/Κ "Γ.ΑΒΕΡΩΦ" ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΕΝΟΣ ΣΕΜΝΟΥ ΗΡΩΑ», εις το πρόσωπο του πατέρα μου Πλοιάρχου Πότη Δαμηλάτη ΠΝ.
Αισθάνομαι μεγάλη τιμή για την παρουσία όλων υμών, σε αυτή την κατάμεστη ιστορική αίθουσα της Παλαιάς Βουλής και ζητώ συγνώμη από τους ορθίους κατ’ ανάγκην.
Το Ναυτικό μας βρισκόταν ανέκαθεν εις την πρώτη γραμμή όσων συνέβαινε ή αντιμετώπιζε ο τόπος, εις το απλό άκουσμα του ήχου του παιάνα. Όχι μόνον τόσο πίσω εις τα ξύλινα τείχη του Θεμιστοκλέους, αλλά εις την Επανάσταση του 1821 και τη συμβολή τότε των ναυτικών δυνάμεων για την επιτυχή της έκβαση. Και για να φθάσω εις την καταναυμάχηση του Τουρκικού Στόλου από το Θ/Κ "Γ.ΑΒΕΡΩΦ" και εις την ναυτική πτυχή του Έπους του 1940 εις το Ιόνιο.
Και τέλος στην επιτυχή αποδημία του Στόλου τον Απρίλιο του 1941, 2.750 άνθρωποι έφυγαν τότε για μα συνεχίσουν τον πόλεμο από τη Μέση Ανατολή, αφήνοντας πίσω τις οικογένειές τους στην τύχη του κατακτητή, αψηφώντας τις συνέπειες τί θα απογίνουν, πόση ψυχική δύναμη να είχαν μέσα τους.
Αυτή η αποδημία του Στόλου μας, μετά το «ΟΧΙ» στους Ιταλούς τον Οκτώβριο του 1940, δικαίως διεκδικεί τον τίτλο του δεύτερου μεγάλου «ΟΧΙ» προς τον ΄Αξονα, λίγους μήνες μετά, ίσως και πιο γενναίο από το πρώτο, έστω και καθ’ υπερβολήν. Με ένα ολόκληρο Ελληνικό Ναυτικό να αποδημεί, εν αντιθέσει με το Γαλλικό Ναυτικό που δεν κινήθηκε από τις Βάσεις, περιοριζόμενο σε ένα pourquoi…
Για να δούμε έτσι, τα Ελληνικά πολεμικά πλοία, δρώντας στο πλαίσιο της συμμαχικής ναυτικής δύναμης εναντίον του Άξονα να συμμετέχουν σε πολεμικές επιχειρήσεων, περιλαμβανομένων και των αποβάσεων παντού, όπως στη Σικελία, τη Νορμανδία, τη νότια Γαλλία και αλλού.
Και βεβαίως για να φθάσουμε και στη σημερινή εποχή, στις δραματικές ημέρες της Τουρκικής εισβολής στην Κύπρο, όπου και εκεί το Ναυτικό μας ήταν στην πρώτη γραμμή. Αλλά και το Μάρτιο του 1987, είναι μαζύ μας ο Επίτιμος Αρχηγός Στόλου, Αντιναύαρχος ε.α. Γρηγόρης Δεμέστιχας, ο οποίος τότε, ως Διοικητής της δεύτερης Μοίρας Α/Τ ήταν παρών στο Βόρειο Αιγαίο με εντολή «βυθίσατε το "Χόρα"», άνευ ετέρας, κατά την στρατιωτική ορολογία, πράγμα που οι Τούρκοι αντελήφθησαν και έκαναν πίσω, με όποιον τρόπο κι αν το είχαν πληροφορηθεί τί θα τούς περίμενε σε διαφορετική περίπτωση, έστω και κατόπιν υποκλοπής των σχετικών επικοινωνιών, όπως έχει γραφεί.
Να πάμε και στα ΄Ιμια; Και εκεί το ΠΝ ήταν παρόν, ανεξαρτήτως του τί συνέβη και πώς, άνθρωποι του ΠΝ θυσιάσθηκαν κατά την εκτέλεση του καθήκοντος, με τη συντριβή του μοιραίου ελικπτέρου. Να πάμε και στην Ανατολική Μεσόγειο, με την τελευταία κρίση με την Τουρκία, το 2020, ομοίως το ΠΝ έδειξε την αποφασιστικότητά του έναντι των προκλήσεων της αναθεωρητικής γείτονος. Και τώρα που είμαστε εδώ, η Φ/Γ «ΥΔΡΑ» είναι στην πρώτη γραμμή του καθήκοντος στην Ερυθρά Θάλασσα.
...Το Ναυτικό μας βρισκόταν ανέκαθεν εις την πρώτη γραμμή όσων συνέβαινε ή αντιμετώπιζε ο τόπος, εις το απλό άκουσμα του ήχου του παιάνα. Όχι μόνον τόσο πίσω εις τα ξύλινα τείχη του Θεμιστοκλέους, αλλά εις την Επανάσταση του 1821 και τη συμβολή τότε των ναυτικών δυνάμεων για την επιτυχή της έκβαση. Και για να φθάσω εις την καταναυμάχηση του Τουρκικού Στόλου από το Θ/Κ "Γ.ΑΒΕΡΩΦ" και εις την ναυτική πτυχή του Έπους του 1940 εις το Ιόνιο.Και τέλος στην επιτυχή αποδημία του Στόλου τον Απρίλιο του 1941, 2.750 άνθρωποι έφυγαν τότε για μα συνεχίσουν τον πόλεμο από τη Μέση Ανατολή, αφήνοντας πίσω τις οικογένειές τους στην τύχη του κατακτητή, αψηφώντας τις συνέπειες τί θα απογίνουν, πόση ψυχική δύναμη να είχαν μέσα τους...
Το ΠΝ θα είναι είναι πάντα εδώ. Μπροστά στη φωνή του καθήκοντος και της ευθύνης, την οποία έχουν τιμήσει τα παλαιότερα στελέχη και συνεχίζουν με πίστη και αφοσίωση τα νεώτερα στελέχη του.
Last but not least, όπως με τόση πιστότητα και ιεράρχηση μπορεί να περικλείει αυτή η φράση, ευχαριστώ όλως ιδιαιτέρως, όλως πρωτίστως:
-Την Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού, που «αγκάλιασε» το πόνημά
μου και το ετίμησε με το να το εκδώσει στο παρόν βιβλίο, μία έκδοση τόσο
επιμελημένη και από πάσης απόψεως καθ’ όλα άρτια,
-Τον κ. Α/ΓΕΝ που δέχθηκε να προλογίσει την έκδοση, με το
εξαιρετικό του κείμενο που παρατίθεται στην αρχή,
-Τον Πλωτάρχη(ΕΕ) Παν. Γέροντα ΠΝ, επιτελή-ιστορικό της
ΥΙΝ/ΠΝ, «ψυχή» αυτής της έκδοσης και συντονιστή σήμερα στην εκδήλωσή μας, τον
πατέρα του οποίου είχα τη χαρά να τον έχω συνεργάτη, από τη θέση μου ως
Διευθυντής Διευθύνσεως Αμυντικής Πολιτικής εις το ΓΕΕΘΑ. Η συγγραφή από τον
ίδιο και η έκδοση από την ΥΙΝ/ΠΝ του βιβλίου του «Μεθ’ αρμής ακαθέκτου» σε 560
σελίδες, συνοψίζοντας την ιστορία του Ναυτικού από το 1821 μέχρι το 1945, τον
τιμά εξόχως.
-Τον Επίτιμο Αρχηγό Στόλου, Αντιναύαρχο Κων. Μαζαράκη-Αινιάν
ΠΝ, για την πολύτιμη συμβολή του στην απόφαση για διάθεση της αιθούσης της
Παλαιάς Βουλής, για την εκδήλωσή μας,
-Τους παριστάμενους εκπροσώπους των κ.κ. Αρχηγού ΓΕΕΘΑ, Αρχηγού ΓΕΣ και Αρχηγού ΓΕΑ.
Σάς ευχαριστώ θερμώς, από καρδιάς
Για τον σχολιασμό-παρουσίαση- καταγραφή- απομαγνητοφωνήσεις:
Σεραφείμ Χ. Μηχιώτης
Γιά τη φωτογραφική κάλυψη: Παν. Ντάσιος με το φακό του
 |
TO BIBΛΙΟ ΔΙΑΤΙΘΕΤΑΙ ΠΡΟΣ ΠΩΛΗΣΗ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΑ ΑΠΟ: |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου