"...Δυστυχώς, ό ένδοξος αυτός Σύλλογος, ή πρώτη Ακαδημία του έθνους, είχε άδοξο τέλος. Ή ορι­στική διάλυσή του ήλθε μέ τήν Μι­κρασιατική Καταστροφή. Η νέα εθνικιστική ηγεσία τής Τουρκί­ας δέν μπορούσε νά ανεχθεί τή λειτουργία ελληνικών σωματείων πού μαρτυρούσαν τήν πολιτιστι­κή υπεροχή τής Ρωμιοσύνης στήν Κωνσταντινούπολη.Άλλωστε στό­χευε στό νά ευνουχίοει πολιτιστι­κά την κωνσταντινουπολίτικη Ρω­μιοσύνη. Κατά συνέπεια, τό 1923 απαγορεύεται ή λειτουργία του, καί δύο χρόνια αργότερα δημεύεται τό μεγαλοπρεπές κτήριο καί τά λοιπά περιουσιακά του στοιχεία. Ή βιβλιοθήκη στην οποία στεγά­ζονταν πέραν τών βιβλίων καί πολύτιμα χειρόγραφα, αρχεία, αρχαιολογικές, νομισματικές καί φυσιογραφικές συλλογές, όλα, ταξι­νομημένα σέ τετράδια, γραμμένα στά γαλλικά, γερμανικά καί ελλη­νικά, μέ παροιμιώδη μεθοδικότη­τα καί τάξη, κατασχέθηκαν άπό τίς αρχές..."

"Εδώ Κωνσταντινούπολις", από την "ΕΣΤΙΑ"

"ΕΣΤΙΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ", 08-09/04/17

156 χρόνια δράσεως γιά την Ρωμιοσύνη

Του Πρέσβεως Αλέξη Αλεξανδρή

ΘΕΩΡΟ ότι oι Εστίες ακτινοβολί­ας του έλληνισμού γίνονται όλο καί πιο πολύτιμες σέ μιά εποχή πού το κύμα της ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης διαστρεβλώ­νει τά πάντα. Ενώ σέ παλαιότε­ρα χρόνια, κυρίως τά μεσοπολεμι­κά, γιά νά μήν ανατρέξουμε στίς αρχές του 20oυ αιώνα, καθετί πού αναφερόταν στην Κωνσταντινού­πολη, Σμύρνη ή Αλεξάνδρεια δη­μιουργούσε συνειρμούς καί συ­γκλόνιζε συνειδήσεις, σήμερα πού η επιβουλή του άποχρωματι­σμού πληθαίνει, η παθητική στά­ση, δυστυχώς, εδραιώνεται. Ανα­ρωτιέται κανείς πώς θά μάθουν οι νεώτερες γενιές τί χρωστάμε (καί πόσα μπορούμε νά διδαχθούμε) σέ εκείνο τό κομμάτι του Ελληνισμού πού έδρασε καί μεγαλούρ­γησε μέσα στήν πανοπερμία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Μέ γνώμονα τό προσωπικό καθήκον ώς γέννημα-θρέμμα της «καθ' ημάς Ανατολής» νά κρα­τήσω ζωντανή τήν ιστορική μνή­μη καί μέ τήν ευκαιρία του έορτασμού τόν μήνα αυτό, τών 156 ετών άπό τήν ίδρυσή του, αποφάσισα νά αφιερώσω τό σημερινό κείμε­νό μου στόν περίφημο «Ελληνι­κό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνστα­ντινουπόλεως» (ΕΦΣΚ). Στίς 15 Απριλίου 1661, λοιπόν, μιά ομά­δα επιφανών Ελλήνων της  Κων­σταντινούπολης αποφάσισε νά συστήσει έναν Σύλλογο, ό οποίος έμελλε νά άποτελέοει τόν προπομπό καί τή ναυαρχίδα τών ποικί­λων φιλολογικών, εκπαιδευτικών, κοινωνικών καί έκπολιτιστικών σω­ματείων/αδελφοτήτων πού ιδρύ­θηκαν τά επόμενα έτη στήν Μι­κρά Ασία, Θράκη, Μακεδονία καί Ήπειρο, πυροδοτώντας καί συ­ντελώντας καθοριστικά οτήν άνευ προηγουμένου πνευματική ανα­γέννηση του έλληνικού στοιχείου τής Εγγύς Ανατολής, άπό τό 1660 έως τό 1922.

Εμπνευστής τής ίδρυσης του ΕΦΣΚ άλλά καί γιά σχεδόν τριά­ντα χρόνια η ψυχή καί ό εγκέφα­λός του υπήρξε ό Ηροκλής Βασιάδης, ιατροφιλόσοφος μέ σπουδές στήν Αθήνα (γιά λίγο), Βερολίνο καί Παρίσι, μέ πλούσιο συγγραφικό έργο. Τό όραμα αυτό στήριξαν μέ σθένος όχι μόνο οί «λογάδες τοϋ Γένους» αλλά καί οί οικονομι­κοί παράγοντες τής ρωμιοσύνης, οί οποίοι μέσα άπό τις γενναιό­δωρες δωρεές τους συνέβαλαν καθοριστικά οτήν λαμπρή δράση του ΕΦΣΚ γιά τά επόμενα 62 χρό­νια (1661-1923). Τόν ΕΦΣΚ αγκά­λιασαν όλα τά θρυλικά ονόματα τής Κωνσταντινούπολης, Ζαρίφηδες, Ζωγράφοι, Μαυροκορδά­τοι, Μαυρογένηδες, Νεγρεπόντηδες καί πολλοί άλλοι, ένώ πρώτος πρόεδρός του ήταν ό καθηγητής τής όθωμανικής πανεπιστημιακής Ιατρικής Σχολής, Στέφανος Καραθεοδωρής, άνθρωπος μέ τεράστια παιδεία καί γλωσσομάθεια. Χάρις στην γενναιοδωρία φιλόμουσων τραπεζιτών, επιχειρηματιών καί εμπόρων επετεύχθη η ανέγερση ιδιόκτητου μεγαλοπρεπούς κτηρί­ου, τά εγκαίνια του οποίου έλαβαν χωρα τό 1673.

Ό ΕΦΣΚ εξέδιδε γιά εξήντα συ­ναπτά έτη τό υψηλού κύρους καί διεθνούς ακτινοβολίας επιστημο­νικό περιοδικό μέ τίτλο «ό έν  Κων­σταντινουπόλει Ελληνικός Φιλο­λογικός Σύλλογος» (1663-1923). Η βιβλιοθήκη του ΕΦΣΚ έφθανε τους 50.000 τόμους, ένώ διαθέτει 163 σπάνια χειρόγραφα ( μέ πολυ­τιμότερα τά αρχεία τών οικογε­νειών Αριστάρχη, Μαυροκορδά­του καί του λόγιου καί μεγάλου μελετητή του Νεότερου Ελλη­νισμού, Μανουήλ Γεδεών). Στον ΕΦΣΚ θεμελιώνεται η άγνωστη ώς τότε λαογραφία. Άλλωστε στους διαγωνισμούς του Συλλόγου παίρ­νει μέρος, εντυπωσιάζει καί βρα­βεύεται ό νεαρός τότε Νικόλαος Πολίτης, πατέρας αργότερα τής ελληνικής λαογραφίας.

Μέ τήν οικονομική στήριξη τραπεζιτών καί μεγαλοεπιχειρη­ματιών του Γένους, ό ΕΦΣΚ δημι­ουργεί ένα ευρύ πλέγμα συνερ­γασίας καί επωμίζεται τό συντο­νιστικό ρόλο τών ελληνικών σχο­λείων, συλλόγων, αδελφοτήτων, συνεπικουρώντας, ηθικά καί υλι­κά, στήν εκπαιδευτική καί εκπολι­τιστική τους δραστηριότητα. Στην προσπάθειά του γιά τήν καταπο­λέμηση τής αμάθειας καί τήν διά­δοση τής παιδείας στίς ελληνικές κοινότητες, ό ΕΦΣΚ αναλαμβά­νει τήν συντήρηση σχολείων, τήν κατάρτιση σχολικών προγραμμά­των, τη σύνταξη διδακτικών  βιβλί­ων, τήν συγκρότηση βιβλιοθηκών, τή φροντίδα γιά τή μόρφωση άξι­ων δημοδιδασκάλων, τό διορισμό διδακτικού προσωπικού, τήν  εισα­γωγή τής γυμναστικής στα σχο­λεία καί πάνω άπό όλα τή διανομή κατά έτος χιλιάδων χρυσών λιρών στίς ελληνικές κοινότητες γιά τΙς εκπαιδευτικές τους ανάγκες, ιδί­ως γιά τά άπορα σχολεία.

Εξειδικευμένο προσωπικό είχε τήν εποπτεία καί παρακολούθηση τής συνολικής πορείας τής παιδείας στόν υπόδουλο Ελληνισμό καί  δη­μοσίευε μέσω τής εκπαιδευτικής επιτροπής ετήσιες εκθέσεις  περί τής κατάστασης τών ελληνικών σχολείων σέ όλα τά μήκη καί
πλά­τη της αυτοκρατορίας. Ειδική μέ­ριμνα δίδεται στήν εκπαίδευ­ση του γυναικείου φύλου, καθώς ό ΕΦΣΚ θέλει νά εφοδιάσει τόν ελληνισμό τής Ανατολής μέ φωτι­σμένες μητέρες, δασκάλες, οδη­γούς συνειδήσεων, θεματοφύλα­κες τής πνευματικής κληρονομι­άς του Γένους. Κορύφωμα τών επιτευγμάτων του ΕΦΣΚ στον το­μέα αυτό υπήρξε ή συμβολή του στήν ίδρυση του φημισμένου Ζαππείου Παρθεναγωγείου, μέ δωρητή του κολοσσιαίου ποσού πού απαιτήθηκε γιά αυτό, τόν με­γάλο ευεργέτη του έθνους Κων­σταντίνο Ζάππα. Επειδή λειτούρ­γησε ώς μοχλός γιά τή συστημα­τοποίηση καί θεσμοθέτηση μιας αποκεντρωμένης, πολυεδρικής ελληνικής παιδείας στήν Οθωμα­νική Αυτοκρατορία, ο ΕΦΣΚ,αύτή ή καθ' όλα Ακαδημία Γραμμάτων καί Επιστημών τής Ρωμιοσύνης, εξελίχθηκε οέ ένα άτυπο άλλά ουσιαστικό «Υπουργείο Παιδεί­ας του Αλύτρωτου Ελληνισμού», όπως πολύ εύγλωττα τόν περιγρά­φει στό βιβλίο της η εκλεκτή Πολίτισσα λογοτέχνις Τατιάνα Σταύρου, πού είχα τήν τιμή νά γνωρίσω προσωπικά.

Δυστυχώς, ό ένδοξος αυτός Σύλλογος, ή πρώτη Ακαδημία του έθνους, είχε άδοξο τέλος. Ή ορι­στική διάλυσή του ήλθε μέ τήν Μι­κρασιατική Καταστροφή. Η νέα εθνικιστική ηγεσία τής Τουρκί­ας δέν μπορούσε νά ανεχθεί τή λειτουργία ελληνικών σωματείων πού μαρτυρούσαν τήν πολιτιστι­κή υπεροχή τής Ρωμιοσύνης στήν Κωνσταντινούπολη.Άλλωστε στό­χευε στό νά ευνουχίοει πολιτιστι­κά την κωνσταντινουπολίτικη  Ρω­μιοσύνη. Κατά συνέπεια, τό 1923 απαγορεύεται ή λειτουργία του, καί δύο χρόνια αργότερα δημεύεται τό μεγαλοπρεπές κτήριο καί τά λοιπά περιουσιακά του στοιχεία. Ή βιβλιοθήκη στην οποία στεγά­ζονταν πέραν τών βιβλίων καί πολύτιμα χειρόγραφα, αρχεία, αρχαιολογικές, νομισματικές καί φυσιογραφικές συλλογές, όλα, ταξι­νομημένα σέ τετράδια, γραμμένα στά γαλλικά, γερμανικά καί ελλη­νικά, μέ παροιμιώδη μεθοδικότη­τα καί τάξη, κατασχέθηκαν άπό τίς αρχές.

Τά ίχνη της χάθηκαν. Οι μόνες πληροφορίες πού υπάρχουν σχε­τικά μέ τήν τύχη τής βιβλιοθήκης του ΕΦΣΚ βρίσκονται σέ σχετικό έργο του Paul Moreux, καθηγητή στό Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Σύμφωνα μέ τόν καθη­γητή, οι τουρκικές αρχές διαμοί­ρασαν τό περιεχόμενο οέ διάφο­ρες τουρκικές βιβλιοθήκες οτήν Κωνσταντινούπολη καί τήν Άγκυ­ρα. Ο Paul Moreux σημειώνει ότι οί τουρκικές βιβλιοθήκες «δέν βιά­ζονται διόλου νά ταξινομήσουν τά ελληνικά χειρόγραφα» καί συ­νεπώς ή πιστοποίησή τους είναι σχεδόν αδύνατη. Προσθέτει μέ νόημα ότι άπό τήν έρευνα του δι­απίστωσε ότι πολλά χειρόγραφα έχουν ήδη εξαφανισθεί.

Πιό συναισθηματική άλλά καί πιό ρεαλιστική είναι ή σχετική αφήγηση τής Τατιάνας Σταύρου: "Οσο γιά τά χειρόγραφα πρακτικά, μόχθο έξηνταενός χρόνων, μνη­μεία τής υπεύθυνης περισυλλογής, μαρτύριον τόσων συνεδριάσεων, μέ τίς καθαγιασμένες υπογραφές τους, τίς σφραγίδες τους, γραμμέ­να μ' εκείνη τή φανατική προσήλω­ση στους τύπους, δέν γλύτωσαν τόν όλεθρο. Πουλήθηκαν μέ τήν όκά οέ χαρτοπώλες ώς χαρτί πε­ριτυλίγματος".

Πρόσφατα η Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών, ο συλλογικός φορέας τών απανταχού Ελλήνων τής Πόλης, στό πλαίσιο του διαλόγου της μέ τή σημερινή τουρκική ηγεσία, έθε­σε τό θέμα τής επιστροφής τής βι­βλιοθήκης του ΕΦΣΚ στούς νόμι­μους Ιδιοκτήτες της, προκειμένου νά δοθεί τέλος οτήν παραβίαση αυτή τής Συνθήκης τής Λωζάννης. Ή τουρκική πλευρά υποσχέ­θηκε ότι θά διερευνήσει τό  ζήτη­μα χωρίς, ωστόσο, νά δώσει συνέ­χεια. Παρά ταύτα, η Ομοσπονδία έχει αξιόπιστες πληροφορίες ότι τουλάχιστον τό πολύτιμο αρχεια­κό υλικό του ΕΦΣΚ βρίσκεται στήν «Τουρκική Ιστορική Εταιρεία»,δί­χως, ωστόσο, νά γνωρίζει λεπτο­μέρειες. Από τήν άλλη πλευρά οί χιλιάδες τόμοι τής βιβλιοθήκης μάλλον έχουν πωληθεί. Σύμφω­να μέ πληροφορίες Αρμένιου φί­λου άντικέρ τής Πόλης, πού εξει­δικεύεται σέ παλαιά ελληνικά βι­βλία, πρόσφατα στήν αγορά κυ­κλοφόρησαν χιλιάδες βιβλία σέ ορισμένα άπό τά όποια διακρίνε­ται ή σφραγίδα τής βιβλιοθήκης του ΕΦΣΚ!