Υπάρχουν δύο ειδών λέξεις. Εκείνες που εξηγούν τα πράγματα κι εκείνες που τα μπερδεύουν. Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία ανήκει, ερήμην της, η λέξη «Ευρώπη». Χρησιμοποιείται υπερβολικά, για διαφορετικούς, ακόμα και αντίθετους σκοπούς. Ενας επιφυλακτικός παρατηρητής, ο νεοζηλανδός ιστορικός (1924-2023) Τζον Πόκοκ, είχε υποστηρίξει πως η Ευρώπη είναι μια από εκείνες τις λέξεις που υπάρχουν ώστε να μπλοκάρουν κάθε συζήτηση για αυτή. Από εντελώς διαφορετική θέση, ο Ζακ Ντελόρ, ίσως ο διασημότερος από τους προέδρους της Κομισιόν, είχε πει μια μέρα: «Η Ευρώπη προχωρά μεταμφιεσμένη». Μία μετεξέλιξη, το δίχως άλλο, της ρήσης του συμπατριώτη του Ζαν Μονέ, αρχιτέκτονα της ευρωπαϊκής ενοποίησης: «Σημασία δεν έχει να ξέρουμε πού πηγαίνουμε, αλλά να φτάσουμε εκεί». Αν προσπαθήσει κανείς να καθορίσει τι είναι η Ευρώπη, σκοντάφτει πάνω στα παράδοξά της. Σε καιρούς κρίσης και πολέμων, ακούμε και διαβάζουμε συχνά πως «Η Ευρώπη είναι διχασμένη», «Η Ευρώπη δεν μετράει», «Πού είναι η Ευρώπη;». Κι εντούτοις, εκτιμά η «La Repubblica» σε ένα μεγάλο αφιέρωμά της στην «Ευρώπη που δεν υπάρχει», αυτή η κριτική είναι άδικη, είναι σαν να κατηγορείς έναν ελέφαντα επειδή δεν πετάει ή ένα κόκκινο φανάρι επειδή δεν είναι πράσινο.....

 Από "ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ"

"ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ", 08-09/06/24

"ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ", 08-09/06/24

"ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ", 08-09/06/24

Αναζητώντας την Ευρώπη που δεν υπάρχει

Η ΕΕ είναι ένα αέναο εργοτάξιο, μία Sagrada Familia σε κίτρινο και μπλε χρώμα. Είναι προφανές πως, σε σύγκριση με την εποχή των έξι ιδρυτικών κρατών, η επίτευξη συμβιβασμών είναι σήμερα πολύ πιο δύσκολη

ΤΗΣ ΚΙΤΤΥΣ ΞΕΝΑΚΗ

Υπάρχουν δύο ειδών λέξεις. Εκείνες που εξηγούν τα πράγματα κι εκείνες που τα μπερδεύουν. Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία ανήκει, ερήμην της, η λέξη «Ευρώπη». Χρησιμοποιείται υπερβολικά, για διαφορετικούς, ακόμα και αντίθετους σκοπούς. Ενας επιφυλακτικός παρατηρητής, ο νεοζηλανδός ιστορικός (1924-2023) Τζον Πόκοκ, είχε υποστηρίξει πως η Ευρώπη είναι μια από εκείνες τις λέξεις που υπάρχουν ώστε να μπλοκάρουν κάθε συζήτηση για αυτή. Από εντελώς διαφορετική θέση, ο Ζακ Ντελόρ, ίσως ο διασημότερος από τους προέδρους της Κομισιόν, είχε πει μια μέρα: «Η Ευρώπη προχωρά μεταμφιεσμένη». Μία μετεξέλιξη, το δίχως άλλο, της ρήσης του συμπατριώτη του Ζαν Μονέ, αρχιτέκτονα της ευρωπαϊκής ενοποίησης: «Σημασία δεν έχει να ξέρουμε πού πηγαίνουμε, αλλά να φτάσουμε εκεί». Αν προσπαθήσει κανείς να καθορίσει τι είναι η Ευρώπη, σκοντάφτει πάνω στα παράδοξά της. Σε καιρούς κρίσης και πολέμων, ακούμε και διαβάζουμε συχνά πως «Η Ευρώπη είναι διχασμένη», «Η Ευρώπη δεν μετράει», «Πού είναι η Ευρώπη;». Κι εντούτοις, εκτιμά η «La Repubblica» σε ένα μεγάλο αφιέρωμά της στην «Ευρώπη που δεν υπάρχει», αυτή η κριτική είναι άδικη, είναι σαν να κατηγορείς έναν ελέφαντα επειδή δεν πετάει ή ένα κόκκινο φανάρι επειδή δεν είναι πράσινο.

Η Ευρώπη, επισημαίνει η ιταλική εφημερίδα, είναι ένα αέναο εργοτάξιο, μία Sagrada Familia σε κίτρινο και μπλε χρώμα. Είναι προφανές πως, σε σύγκριση με την εποχή των έξι ιδρυτικών κρατών, η επίτευξη συμβιβασμών είναι σήμερα πολύ πιο δύσκολη. Ας πάρουμε το δράμα που μας απασχολεί περισσότερο από κάθε άλλο, τον πόλεμο στην Ουκρανία και την πιθανή πυρηνική κλιμάκωσή του, της οποίας εμείς οι Ευρωπαίοι θα είμαστε τα πρώτα θύματα. Οπως δείχνει ο Χάρτης 1, υπάρχουν διαφορετικές, και σε ορισμένες περιπτώσεις αντίθετες, στάσεις στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ.

Υπάρχει, καταρχάς, η αντιρωσική εμπροσθοφυλακή, όπως έχει χαρακτηρίσει ο Τζο Μπάιντεν τις χώρες από την Αρκτική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα που γειτνιάζουν με το ουκρανικό μέτωπο και τη Ρωσική Ομοσπονδία. Η ιδέα που εμφορεί αυτή την ομάδα είναι ότι ο πόλεμος πρέπει να τελειώσει όχι μόνο με την αποχώρηση των Ρώσων από όλα τα κατεχόμενα εδάφη, αλλά με το τέλος της ρωσικής εξουσίας. Βασικά, της Ρωσίας – τελεία. Ιστορία και γεωγραφία ενώνουν Σκανδιναβούς, Βαλτικούς, Πολωνούς και Ρουμάνους σε μια επαναλαμβανόμενη διαμάχη αιώνων με τους «Μοσχοβίτες». Χώρες και λαοί που έχουν στο DNA τους τον φόβο του ρωσικού ιμπεριαλισμού σε όλες του τις μορφές – τσαρικός, σοβιετικός, πουτινικός – βλέπουν στην ουκρανική αντίσταση το μέσο για να απελευθερωθούν από αυτόν τον εφιάλτη.

Η Πολωνία είναι επικεφαλής αυτής της παρέας. Οποιος επισκέπτεται σήμερα τη Βαρσοβία έχει αμέσως την αίσθηση μιας χώρας που προετοιμάζεται για πόλεμο. Η πολωνική στάση συνάδει με την ιστορία ενός έθνους που εμφανίζεται ή εξαφανίζεται ανάλογα με τον βαθμό σύγκρουσης ή συνεννόησης μεταξύ Γερμανών και Ρώσων. Σήμερα, οι ΗΠΑ θεωρούν την Πολωνία ως την πιο πολύτιμη, από στρατηγική άποψη, χώρα στην Ευρώπη. Ετσι, την υποστηρίζουν και την εξοπλίζουν αναλόγως. Η Βαρσοβία σχεδιάζει να καθιερωθεί ως η κορυφαία στρατιωτική δύναμη της Ευρώπης την επόμενη δεκαετία. Οι ιστορικές αυτοκρατορικές παρορμήσεις της Πολωνίας, η οποία φιλοδοξεί να αποκτήσει τη δική της σφαίρα επιρροής από τη Βαλτική μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα, επανέρχονται στο προσκήνιο.

Στην καρδιά της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, ωστόσο, βρίσκουμε επίσης την Ουγγαρία και τη Σλοβακία, ευρωατλαντικούς εταίρους που απορρίπτουν τη σύγκρουση με τη Ρωσία, θέτουν όρους για τη στήριξη της Ουκρανίας και διατηρούν ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τον Πούτιν. Για λόγους κυρίως τακτικής, που σχετίζονται με το χρώμα και το ύφος των κυβερνήσεών τους, αλλά και οικονομικούς (ενεργειακές ροές). Εξαιτίας αυτής της κλίσης προς τη Μόσχα, και οι δύο, ειδικά η Βουδαπέστη, αντιμετωπίζονται με δυσπιστία από την Ουάσιγκτον.

Οι μεγάλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες είχαν ιστορικά μια ανοιχτή, ακόμη και συνεργατική προσέγγιση στη Ρωσία. Ξεκινώντας από τη Γερμανία και τη Γαλλία, οι οποίες απομακρύνονται ή πλησιάζουν τη Μόσχα ανάλογα με τις πολύ ασταθείς σχέσεις τους. Το Βερολίνο δεν έχει συνέλθει από το τραύμα που υπέστη στις 24 Φεβρουαρίου του 2022. Παρά τη βαρυσήμαντη στροφή που ανακοίνωσε αμέσως ο καγκελάριος Σολτς, οι ένοπλες δυνάμεις του βρίσκονται σε οικτρή κατάσταση. Λόγω και των εσωτερικών προστριβών στον κυβερνητικό συνασπισμό, η υποστήριξη προς το Κίεβο γίνεται μετ’ εμποδίων. Τα υποσχεθέντα όπλα είναι μια λίστα, τα παραδοθέντα μια άλλη. Οσο για τη γερμανική οικονομία, που είχε συνηθίσει επί μισό αιώνα να επωφελείται από τη σύνδεση με το ρωσικό φυσικό αέριο και πιο πρόσφατα με την κινεζική αγορά, αυτή βρίσκεται σε δομική κρίση.

Η Γαλλία εκμεταλλεύεται το γεγονός για να ξαναγίνει ηγέτις του «ζεύγους» που εγκαινίασαν ο Ντε Γκολ και ο Αντενάουερ, όταν ο στρατηγός περιέγραψε το όραμά του για την Ευρώπη ως «μια άμαξα με άλογα, όπου το πρώτο άλογο θα είναι η Γερμανία και ο αμαξάς, η Γαλλία». Ο Εμανουέλ Μακρόν ρίχνει στο πιάτο τον στρατιωτικό του μηχανισμό, τον ισχυρότερο της Γηραιάς Ηπείρου, και προσφέρει το πυρηνικό του οπλοστάσιο ως ομπρέλα για όλους τους ευρωπαίους εταίρους. Σχεδόν σαν να μπορούσε να αντικαταστήσει την αμερικανική, αν επιβεβαιωθεί στην Ουάσιγκτον η γραμμή αποχώρησης από το ΝΑΤΟ. Ο Μακρόν στέλνει αντιφατικά μηνύματα, τάσσεται υπέρ της χρήσης των δυτικών όπλων από την Ουκρανία εναντίον στόχων στο ρωσικό έδαφος, αφήνει ανοικτή ακόμα και την αποστολή γαλλικών στρατευμάτων στην εμπόλεμη χώρα, παράλληλα ωστόσο στέλνει απεσταλμένο του στο Κρεμλίνο για να παραστεί σε μια ακόμη στέψη του Βλαντίμιρ Πούτιν.

Με δυο λόγια, σημειώνει η «La Repubblica», η ευρωπαϊκή ήπειρος επανεμφανίζει κλασικές νευρώσεις της. Η ιταλική εφημερίδα θυμίζει τις απαρχές του «ευρωπαϊκού σχεδίου», ανατρέχει στην Πανευρώπη, το magnum opus του Ρίχαρντ Κουντενχόβε-Καλέργκι, που γράφτηκε λίγο μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου με πρωταρχικό σκοπό την αποφυγή μιας ακόμη αιματοχυσίας μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών καθώς και την αποτροπή στο μέλλον μιας σοβιετικής/ρωσικής εισβολής· αλλά και στο Μανιφέστο της φυλακής του Βεντοτένε, το ιστορικό κείμενο «Για μια Ελεύθερη και Ενωμένη Ευρώπη» που έγραψε τον Ιούνιο του 1941 πάνω σε τσιγαρόχαρτα, ο Αλτιέρο Σπινέλι.

Θυμίζει επίσης πως ο κοινοτικός μας χώρος είναι συνέπεια της ήττας όλων των ευρωπαϊκών δυνάμεων, που κυριαρχούσαν στον πλανήτη μέχρι τη διπλή αυτοκτονία του 1914-45, και έκτοτε διολισθαίνουν ταχύτατα προς την ανικανότητα. Χωρίς την επιλογή των ΗΠΑ να παραμείνουν εδώ, ως η ανώτερη δύναμη στη Δυτική Ευρώπη, σε αντιδιαστολή με τη Σοβιετική Ενωση και τον κομμουνισμό, οι Βρυξέλλες θα ήταν σήμερα μόνο η πρωτεύουσα του Βελγίου.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία διατάραξε τις κοινοτικές φόρμουλες και τα τελετουργικά, και επανέφερε στην επιφάνεια ιστορικές αντιπαλότητες. Ενα νέο Σιδηρούν Παραπέτασμα σχηματίζεται κατά μήκος του «ισθμού της Ευρώπης», ο οποίος αφήνει ένα μικρό, σχεδόν ανύπαρκτο μαξιλάρι μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ (Χάρτης 3). Θα πρέπει να συνηθίσουμε να ζούμε με έντονη και επικίνδυνη αστάθεια: ένας λόγος παραπάνω, καταλήγει η «La Repubblica», για να συλλάβουμε και να προωθήσουμε ένα πανευρωπαϊκό σύστημα ασφάλειας. Και να μη δώσουμε, φυσικά, στις ευρωεκλογές, (ακόμα περισσότερη) δύναμη στους εσωτερικούς εχθρούς της Ευρώπης.

Ευρωπαϊκά ρήγματα στον πόλεμο της Ουκρανίας

Με μπλε χρώμα στον χάρτη απεικονίζονται οι ευρωπαϊκές χώρες του ΝΑΤΟ, με κίτρινο η περιοχή της Ρωσίας και με βιολετί η Ουκρανία. Εντός του ΝΑΤΟ υπάρχουν, όμως, διαφορετικές θέσεις όσον αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Η Ουγγαρία και η Σλοβακία βρίσκονται κοντά στη Ρωσία, ενώ οι σκανδιναβικές χώρες και οι χώρες της Βαλτικής μαζί με την Πολωνία, την Τσεχία, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία εκπροσωπούν το αποφασιστικά αντιρωσικό ανατολικό μέτωπο του ΝΑΤΟ. Η Πολωνία είναι η χώρα αναφοράς για τις ΗΠΑ, μεταξύ άλλων και επειδή χωρίζει τη Γερμανία από τη Ρωσία. Εμπνεόμενη από το αυτοκρατορικό παρελθόν της, η Τουρκία παίζει έναν δικό της, διαφορετικό ρόλο, παρότι είναι μέλος του ΝΑΤΟ. Αποτελεί ένα σημαντικό στρατηγικό σημείο αναφοράς για τον ίδιο τον Πούτιν. Η Βρετανία, ο αντιρωσικός δυτικός κηδεμόνας, συντάσσεται με τις ΗΠΑ επί της αρχής, λαμβάνοντας συχνά ριζοσπαστικές θέσεις. Τα «βαλκανικά Βαλκάνια» είναι η Βοσνία και Ερζεγοβίνη, η Σερβία και το Κοσσυφοπέδιο, πάντα στα όρια της αστάθειας και της σύγκρουσης. Η «Ευρωτετραμερής», στην οποία η «Repubblica» τοποθετεί την Ισπανία, τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Γερμανία, είναι ιστορικά πιο ανοικτή στον διάλογο για την ευρωπαϊκή ασφάλεια και σταθερότητα και στην αποκατάσταση μιας σχέσης με τη Ρωσία στο μέλλον. Ο χάρτης περιλαμβάνει τη Λιβύη και τη Συρία, χώρες που είναι πλέον εσωτερικά διαιρεμένες σε διάφορες συγκρουόμενες ζώνες. Σε ό,τι έχει απομείνει από τη Λιβύη, βρίσκουμε τους Τούρκους στην Τριπολιτεία και τους Ρώσους στην Κυρηναϊκή. Ακόμη και η κατακερματισμένη πλέον Συρία βιώνει τις επιρροές των ΗΠΑ, της Τουρκίας, της Ρωσικής Ομοσπονδίας και του Ισραήλ στο έδαφός της.

Ο ισθμός της Ευρώπης

Το νόημα του «ισθμού της Ευρώπης» είναι να δείξει τις δύο πλευρές που συγκρούονται στον πόλεμο της Ουκρανίας: τις χώρες του ΝΑΤΟ που υποστηρίζουν το Κίεβο εναντίον της Ρωσικής Ομοσπονδίας, η οποία μαζί με τη Λευκορωσία αποτελεί το αντίθετο μέτωπο. Οι δύο γραμμές στο κέντρο του χάρτη είναι πολύ σημαντικές. Η κόκκινη γραμμή, ή γραμμή Πούτιν, ενώνει τα λιμάνια του Καλίνινγκραντ και της Κριμαίας, περνώντας από την Τιρασπόλ. Διασχίζει το στενότερο σημείο της Ευρώπης, μεταξύ Βαλτικής και Μαύρης Θάλασσας, γι’ αυτό και αποκαλείται ισθμός. Aνατολικά της, βρίσκεται η περιοχή που οι Ρώσοι θεωρούν ως ζώνη ασφαλείας τους. Το «ευρωατλαντικό» κέντρο εκπαίδευσης στο Γιαβορίβ της Ουκρανίας – μιας χώρας που δεν ανήκει στο ΝΑΤΟ – απέχει δέκα χιλιόμετρα από τα πολωνικά σύνορα και υπάρχει από το 1940. Η γραμμή Πούτιν έχει μπροστά της τον εξίσου σημαντικό ευρωατλαντικό άξονα (Γκντανσκ – Κωνστάντζα). Ο Σιδηρόδρομος των δύο θαλασσών (Rail-2-Sea) εντάσσεται στους αναπτυξιακούς άξονες της Πρωτοβουλίας των Τριών Θαλασσών (Βαλτική, Μαύρη Θάλασσα, Αδριατική), που είναι απαραίτητοι για τη σύνδεση των στρατιωτικών βάσεων του ΝΑΤΟ και των ΗΠΑ. Ο αυτοκινητόδρομος που κατασκευάζεται κατά μήκος του ευρωατλαντικού άξονα έχει σκοπό, ακριβώς, να ενισχύσει τις συνδέσεις με την Πολωνία και τις κεντροευρωπαϊκές περιοχές της Ουκρανίας. Το Καλίνινγκραντ και η Κριμαία είναι ζωτικής σημασίας για τους στόλους της Ρωσικής Ομοσπονδίας, παρόλο που η Ρωσία έχει υποστεί μεγάλες απώλειες στη Μαύρη Θάλασσα και προσπαθεί να προστατεύσει τα πλοία της με την κατασκευή μιας νέας ναυτικής βάσης στην Αμπχαζία. Η Αζοφική Θάλασσα και η Μαύρη Θάλασσα είναι ζωτικής σημασίας για τη Ρωσία.