Το χάλκινο άλογο δεν δημοπρατήθηκε. Ο Sotheby’s, καθώς και οι εμφανιζόμενοι ως ιδιοκτήτες του αντικειμένου, κατέθεσαν αγωγή κατά του ελληνικού κράτους στις 5 Ιουνίου 2018. Ηταν μια πρωτοφανής στα δικαστικά χρονικά κίνηση. Συνήθως σε αντίστοιχες περιπτώσεις ακολουθούν εντατικές διαπραγματεύσεις πίσω από κλειστές πόρτες. Στις 21 Ιουνίου 2019 το πρωτόδικο δικαστήριο αποφάσισε εις βάρος της Ελλάδας. Ενα χρόνο αργότερα, στις 9 Ιουνίου 2020, το Εφετείο ανέτρεψε αυτή την ετυμηγορία. Εκρινε ότι οι ελληνικές αρχές δεν κινήθηκαν από εμπορικό συμφέρον όπως υποστήριζαν οι ενάγοντες και ότι όντως υπήρχε έλλειψη δικαιοδοσίας του αμερικανικού δικαστηρίου. Στο ιστορικό συλλογής που είχε παραθέσει ο οίκος Sotheby’s, υποστηρίζεται ότι ο Σάιμς αγόρασε το επίμαχο αντικείμενο από τον οίκο Münzen und Medaillen AG στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1967 και ότι έξι χρόνια αργότερα πέρασε στην κατοχή των Χάουαρντ και Σαρέτα Μπαρνέτ. Ο κ. Τσιρογιάννης επισημαίνει ότι το νήμα της ύποπτης προέλευσης του αγαλματιδίου πρέπει να αναζητηθεί στην Ελβετία....

Από την "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ" (κύρια πρωτοσέλιδη φωτογραφία+ΤΟ ΘΕΜΑ)

"Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ", 12/06/20

TOY ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Σε αυτές τις υποθέσεις η ολιγωρία μπορεί να στοιχίσει. Εάν δεν αποσυρθεί εγκαίρως ένα αρχαίο αντικείμενο από δημοπρασία, προτού αλλάξει ξανά χέρια, η διαδικασία διεκδίκησής του γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη. Ηταν Παρασκευή, 11 Μαΐου 2018 όταν στάλθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού email προς τον οίκο Sotheby’s με την ένδειξη «ΕΠΕΙΓΟΝ». Σε τρεις ημέρες επρόκειτο να δημοπρατηθεί στη Νέα Υόρκη, σε έκθεση με τίτλο «Το σχήμα της ομορφιάς», ένα χάλκινο ειδώλιο ύψους 14 εκατοστών με τη μορφή αλόγου. «Δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στα αρχεία μας που να αποδεικνύει ότι εξήχθη νόμιμα από τη χώρα», ανέφεραν οι ελληνικές αρχές. Ακολούθησε μακρύς δικαστικός αγώνας, ο οποίος ολοκληρώθηκε την περασμένη Τρίτη δικαιώνοντας το ελληνικό κράτος. Η περιπέτεια του αγαλματιδίου, όμως, δεν έχει τελειώσει.

Μία από τις τρεις φωτογραφίες με τις οποίες ταυτοποιήθηκε το χάλκινο ειδώλιο, ύψους 14 εκατοστών, με τη μορφή αλόγου.

Η «Κ» έχει στη διάθεσή της τη 18σέλιδη απόφαση του Τριμελούς Εφετείου της Νότιας Περιφέρειας της Νέας Υόρκης και παρουσιάζει το παρασκήνιο της διεκδίκησης του χάλκινου αλόγου. Το πρώτο βήμα ήταν η ταύτιση του ειδωλίου. Να βρεθεί κάποιο στοιχείο που να υποδηλώνει το πιθανό «τοξικό» παρελθόν του.

Ο Χρήστος Τσιρογιάννης, ερευνητής αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων και αναπληρωτής καθηγητής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πανεπιστημίου Ααρχους στη Δανία, αναφέρει στην «Κ» ότι είχε εντοπίσει φωτογραφίες του αλόγου στην ιστοσελίδα του Sotheby’s στις 9 Απριλίου 2018. Είχαν αναρτηθεί μαζί με εκείνες άλλων αντικειμένων για να διαφημίσουν τη δημοπρασία. Ο ερευνητής ταύτισε το αγαλματίδιο με τρεις φωτογραφίες στο αρχείο των εμπόρων αρχαιοτήτων Ρόμπιν Σάιμς-χρήστου Μιχαηλίδη, το οποίο έχει χρησιμεύσει στο παρελθόν για τον εντοπισμό και την κατάσχεση άλλων ύποπτων αντικειμένων. Περίμενε μέχρι να δημοσιευθεί ο πλήρης κατάλογος της δημοπρασίας, στις 25 Απριλίου.

Την 1η Μαΐου ο ερευνητής έστειλε ενημερωτικά email στη Φρανσουάζ Μπαρτολότι, στέλεχος της Interpol που ασχολείται με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, και στον βοηθό εισαγγελέα του Μανχάταν Μάθιου Μπογδάνο. Ανέφερε το εύρημά του, ζήτησε να ερευνηθεί το ιστορικό συλλογής και να ειδοποιηθούν οι αρμόδιες ελληνικές ή ιταλικές αρχές.

Ο δικαστικός αγώνας

Δέκα ημέρες μετά, στην ηλεκτρονική επιστολή του ελληνικού υπ. Πολιτισμού προς τον Sotheby’s γινόταν ξανά αναφορά στο φωτογραφικό αρχείο των Σάιμς- Μιχαηλίδη, καθώς και επίκληση των σχετικών νομοθετικών διατάξεων για την προστασία των αρχαιοτήτων. Οι ελληνικές αρχές ζητούσαν απόσυρση του αγαλματιδίου και συνεργασία για την επιστροφή του. Σε δύο σημεία αυτής της επιστολής, όπως φαίνεται και στα αμερικανικά δικαστικά έγγραφα, αποκαλούσαν λανθασμένα το αγαλματίδιο ως «νόμισμα».

Το χάλκινο άλογο δεν δημοπρατήθηκε. Ο Sotheby’s, καθώς και οι εμφανιζόμενοι ως ιδιοκτήτες του αντικειμένου, κατέθεσαν αγωγή κατά του ελληνικού κράτους στις 5 Ιουνίου 2018. Ηταν μια πρωτοφανής στα δικαστικά χρονικά κίνηση. Συνήθως σε αντίστοιχες περιπτώσεις ακολουθούν εντατικές διαπραγματεύσεις πίσω από κλειστές πόρτες. Στις 21 Ιουνίου 2019 το πρωτόδικο δικαστήριο αποφάσισε εις βάρος της Ελλάδας. Ενα χρόνο αργότερα, στις 9 Ιουνίου 2020, το Εφετείο ανέτρεψε αυτή την ετυμηγορία. Εκρινε ότι οι ελληνικές αρχές δεν κινήθηκαν από εμπορικό συμφέρον όπως υποστήριζαν οι ενάγοντες και ότι όντως υπήρχε έλλειψη δικαιοδοσίας του αμερικανικού δικαστηρίου. Στο ιστορικό συλλογής που είχε παραθέσει ο οίκος Sotheby’s, υποστηρίζεται ότι ο Σάιμς αγόρασε το επίμαχο αντικείμενο από τον οίκο Münzen und Medaillen AG στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1967 και ότι έξι χρόνια αργότερα πέρασε στην κατοχή των Χάουαρντ και Σαρέτα Μπαρνέτ. Ο κ. Τσιρογιάννης επισημαίνει ότι το νήμα της ύποπτης προέλευσης του αγαλματιδίου πρέπει να αναζητηθεί στην Ελβετία.

Το χάλκινο ειδώλιο ίππου θα είχε εκτιμώμενη τιμή εκκίνησης στη δημοπρασία της Νέας Υόρκης 150.000-250.000 δολάρια. Ο Sotheby’s το παρουσίαζε ως ελληνικό αντικείμενο κορινθιακού τύπου και το χρονολογούσε στον 8ο αιώνα π.χ. Το υπουργείο Πολιτισμού προτίθεται να διεκδικήσει τώρα με κάθε νόμιμη διαδικασία τον επαναπατρισμό του.

Οι κινήσεις της Ελλάδας

ΤΟΥ ΣΑΚΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ

Τι σημαίνει για τον επαναπατρισμό του χάλκινου ειδωλίου η απόφαση του αμερικανικού εφετείου; H υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη χαρακτήρισε την απόφαση «διεθνής επιτυχία στην καταπολέμηση του παράνομου εμπορίου αρχαιοτήτων» που δίνει λαβή στην ελληνική πλευρά να διεκδικήσει τον επαναπατρισμό του ειδωλίου. Σύμφωνα με την ερμηνεία του ΥΠΠΟΑ, η απόφαση του δευτεροβάθμιου αμερικανικού δικαστηρίου σημαίνει ότι οι δικαστικές διαφορές μεταξύ τρίτων χωρών που διεκδικούν μνημεία τους τα οποία έχουν κλαπεί και διατίθενται προς πώληση και δημοπρασία από αμερικανικούς οίκους δεν θα εκδικάζονται από τα δικαστήρια του τόπου της δημοπρασίας ή της έδρας του οίκου αλλά «θα εφαρμόζονται ανάλογα οι σχετικές νομοθετικές διατάξεις». Στην περίπτωσή μας, αναφέρει η ανακοίνωση, αρμόδια είναι τα ελληνικά δικαστήρια. Πληροφορίες της «Κ» αναφέρουν ότι οι νομικές υπηρεσίες του υπουργείου θα ξεκινήσουν αλληλογραφία με τον οίκο Sotheby’s και τους Μπαρνέτ διεκδικώντας την επιστροφή του χάλκινου ειδωλίου.

Τέτοιου είδους υποθέσεις είναι χρονοβόρες και απαιτούν ειδικές διαπραγματεύσεις και χειρισμούς. Το ελληνικό κράτος διαχειρίζεται αυτή τη στιγμή υποθέσεις διεκδίκησης επαναπατρισμού μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού. Μία από αυτές είναι η διεκδίκηση δύο σπάνιων μαρμάρινων ταφικών αγγείων του 4ου αιώνα π.χ. («Κ», 18/3/2019) που ταξίδεψαν σε τουλάχιστον τέσσερις χώρες αλλάζοντας πολλά χέρια και δημοπρατήθηκαν στο Λονδίνο το 2017, καταλήγοντας σε Ελβετό υπήκοο. Το ελληνικό Δημόσιο τα διεκδικεί από την Ελβετία ως παρανόμως εξαχθείσες αρχαιότητες. Εχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι και το χάλκινο ειδώλιο κατέληξε στον έμπορο τέχνης Ρόμπιν Σάιμς και από εκείνον στην οικογένεια Μπαρνέτ από μια δημοπρασία στην Ελβετία το 1967.

Την υπόθεση των αγγείων χειρίζεται ο δικηγόρος Ηλίας Μπίσιας που εκπροσωπεί το ελληνικό Δημόσιο στην Ελβετία σε διεκδικήσεις και επαναπατρισμούς αρχαιοτήτων από το 2007. Η προκαταρκτική εξέταση από την Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη και αναμένεται να κληθούν στην Ελλάδα ως ύποπτοι για παράνομη εμπορία των αρχαιοτήτων οι εμπλεκόμενοι Ελβετοί υπήκοοι. «Επιδιώξαμε και επιτύχαμε την επιβολή και διατήρηση ώς σήμερα της κατάσχεσης των δύο μαρμάρινων αγγείων ως προϊόντων εγκλήματος από την Εισαγγελία της Βασιλείας για λογαριασμό του ελληνικού Δημοσίου. Σύμφωνα με την ελβετική νομοθεσία, οι εν λόγω αρχαιότητες θα αποδοθούν στο ελληνικό Δημόσιο και θα επαναπατριστούν μόνο στην περίπτωση έκδοσης αμετάκλητης απόφασης ελληνικού ποινικού δικαστηρίου, με την οποία θα διατάσσεται η απόδοσή τους. Δεν αποκλείεται η εξεύρεση εξώδικης λύσης μεταξύ των μερών και, συνακόλουθα, η επίσπευση του επαναπατρισμού», σημειώνει ο κ. Μπίσιας.

Υποθέσεις επαναπατρισμού

Τον Ιούνιο του 2015, σε εκδήλωση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ο τότε αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού Νίκος Ξυδάκης χαρακτήριζε «επιτυχία των Ελλήνων αρχαιολόγων» τον επαναπατρισμό μαρμάρινης κεφαλής του Ερμή. Είχαν μεσολαβήσει οκτώ μήνες από τον εντοπισμό της σε κατάλογο δημοπρασίας του οίκου Bonhams στο Λονδίνο.

Υπάλληλος της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης του υπουργείου Πολιτισμού ταύτισε το αντικείμενο με πολαρόιντ στο κατασχεθέν φωτογραφικό υλικό του Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Η κεφαλή εικονιζόταν σε τσιμεντένιο δάπεδο, πλάι σε μια γόπα τσιγάρου. Οπως είχε επισημάνει στην «Κ» ο ερευνητής αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων Χρήστος Τσιρογιάννης, «το περιβάλλον δεν παραπέμπει σε ιδιωτική συλλογή ή μουσειακό χώρο». Με τη βοήθειά του, η «Κ» είχε ξετυλίξει τότε το κουβάρι της υπόθεσης, το οποίο οδηγούσε πίσω στο 1987, αρχικά σε έναν μεσάζοντα στην οδό Ηπίτου της Αθήνας και έπειτα στην Κρήτη, σε έναν Ηρακλειώτη εκτιμητή αρχαιοτήτων.

Αντικείμενα σαν την κεφαλή του Ερμή συνήθως μένουν κρυφά για χρόνια έως ότου εμφανιστούν στο εμπόριο με ψεύτικο ή παραλλαγμένο ιστορικό συλλογής. Ακόμη κι όταν εξακριβώνεται από ποια χέρια είχαν περάσει, οι λαθρανασκαφείς ή μεσάζοντες μπορεί να μη βρίσκονται εν ζωή. Το 2018 επαναπατρίστηκε στην Ελλάδα επιτύμβια στήλη του 340 π.χ. Τον Ιούνιο του 2017, τρεις ημέρες πριν από τη δημοπρασία της στον οίκο Sotheby’s η «Κ» είχε παρουσιάσει αποκλειστικά το ύποπτο ιστορικό συλλογής. Τα στοιχεία που είχε συλλέξει τότε ο κ. Τσιρογιάννης, οδηγούσαν στον μεσάζοντα Αντόνιο Σαβόκα, γνωστό στους κύκλους των Ελλήνων αρχαιοκαπήλων ως «Νίνο». Τη δεκαετία του ’90, αρχαιότητες κρυμμένες σε τελάρα με σταφύλια ταξίδευαν από την Κρήτη στη γκαλερί του στο Μόναχο. Ο Σαβόκα πέθανε το 1998 από καρδιακή προσβολή. Μέχρι τον θάνατό φέρεται να προσπαθούσε να πουλήσει μια σπάνια ελεφαντοστέινη κεφαλή του Απόλλωνα, που θεωρείται ότι είχε σμιλευθεί από τον Φειδία.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ