Υπογραμμίζω λοιπόν την ευθύνη που έχουν οι γλωσσολόγοι να ενημερώνουν σωστά το κοινό. Διότι ορισμένες από τις παραπάνω ερμηνείες είναι αυταπόδεικτα ανακριβείς και άλλες επικίνδυνα απλουστευτικές. Τόσο που δυσκολεύομαι ακόμη να πιστέψω ότι τις άκουσα, και το ίδιο μου εκμυστηρεύτηκαν αρκετοί συνάδελφοι....

Από "ΤΑ ΝΕΑ"

"ΤΑ ΝΕΑ", 26/02/21

 

ΕΠΙΣΚΕΠΤΗΣ,
του Μιχαήλ Πασχάλη

Θεωρούμε αυτονόητο ότι οι ειδικοί, γλωσσολόγοι και φιλόλογοι, που παρουσιάζουν τηλεοπτικές εκπομπές για την ελληνική γλώσσα, ενημερώνουν σωστά το κοινό που τις παρακολουθεί. Ενστάσεις υπήρξαν και θα υπάρχουν, αλλά όσον αφορά την οπτική του ομιλούντος. Οι αντιρρήσεις και αντιθέσεις κινήθηκαν κατά κανόνα σε επιστημονικό πλαίσιο. Αλλωστε το ελληνικό γλωσσικό ζήτημα έχει την πιο μακρόχρονη και πλούσια ιστορία όσον αφορά ανάλογες διαμάχες σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Αυτά μέχρι πρόσφατα, όταν μου είπαν ότι σε ενημερωτική εκπομπή της τηλεόρασης για την ελληνική γλώσσα ακούγονται «καινοφανείς γλωσσικές ερμηνείες και ετυμολογίες». Πρόκειται για τη «Γοητεία των λέξεων», την οποία παρουσιάζει από την τηλεόραση Open TV ο γλωσσολόγος Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ και συγγραφέας του Χρηστικού λεξικού της νεοελληνικής γλώσσας. Δεν το πίστεψα, ώσπου έτυχε να παρακολουθήσω τυχαία ένα επεισόδιο της σειράς και εντόπισα ένα δεύτερο στο Διαδίκτυο.

Ακουσα, μεταξύ των άλλων, τον διακεκριμένο γλωσσολόγο να δηλώνει κατηγορηματικά, και μάλιστα 2-3 φορές, ότι η λέξη «πονηρός» στην αρχαιότητα δήλωνε «έπαινο».

Φοβούμενος μήπως έχω πέσει θύμα της γνωστής ανίατης νόσου, άνοιξα το λεξικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας του Franco Montanari και άρχισα να διαβάζω τα ερμηνεύματα του επιθέτου «πονηρός». Τα παραθέτω χωρίς σχόλια:

βασανιστικός, κοπιαστικός, επίπονος / καταπονημένος, βασανισμένος, δυστυχισμένος / ανίκανος, κακός, άθλιος, άχρηστος / τιποτένιος, ασήμαντος / χυδαίος, χονδροειδής / ποταπός, φαύλος / κακός, μοχθηρός, πανούργος, ελεεινός, άθλιος / δειλός, άνανδρος / κακός, επιβλαβής, επιζήμιος, δυσμενής / δυσοίωνος / άσχημος, δυσάρεστος.

Στην ίδια εκπομπή άκουσα ότι η λέξη «πένης» σχετίζεται με τον «πόνο» που νιώθει ο όποιος είναι φτωχός. Το εγκυρότατο λεξικό Liddell-Scott-Jones μάς πληροφορεί τα εξής: «πένης» (από το «πένομαι), κάποιος που εργάζεται για τα προς το ζην, μεροκαματιάρης, πτωχός. Στο λήμμα «πένομαι» διαβάζουμε ότι σημαίνει: κοπιάζω, μοχθώ / μετά τον Ομηρο, εργάζομαι για τα προς το ζην, είμαι πτωχός ή βρίσκομαι σε ανάγκη. Το ότι τα ουσιαστικά «πένης» και «πόνος» συγγένευαν σε κάποια φάση της εξέλιξης της γλώσσας δεν σημαίνει ότι υπάρχει νοηματική σύνδεση μεταξύ τους στον σύγχρονο λόγο. Με άλλα λόγια, «πένης» δεν είναι κάποιος που νιώθει «πόνο» για τη φτώχεια του.

Στη δεύτερη εκπομπή ο κ. Χαραλαμπάκης συνέδεσε ετυμολογικά τις λέξεις «πτωξ» (λαγός), «πτωχός» και «πτυχιούχος» με το ρήμα «πτήσσω» = φοβίζω, πτοώ / μαζεύομαι / ζαρώνω από φόβο ή έκπληξη. Το ρήμα είχε αναρτηθεί, ώστε να μπορούν να το βλέπουν οι τηλεθεατές, οι οποίοι άκουσαν το εξής αφήγημα: ο λαγός «ζαρώνει» από τον φόβο του, ο πτωχός «ζαρώνει» λόγω της κατάστασής του, και ο «πτυχιούχος» κατέχει κάτι «ζαρωμένο» (δηλαδή το πτυχίο) και είναι και «πτωχός», διότι δεν βρίσκει δουλειά. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι η λέξη «πτυχίο» δεν συνδέεται με το ρήμα «πτήσσω» αλλά με το «πτύσσω» (διπλώνω) και το ουσιαστικό «πτυξ» (πτυχή, δίπλα / τεύχος, βιβλίο).


Υπογραμμίζω λοιπόν την ευθύνη που έχουν οι γλωσσολόγοι να ενημερώνουν σωστά το κοινό. Διότι ορισμένες από τις παραπάνω ερμηνείες είναι αυταπόδεικτα ανακριβείς και άλλες επικίνδυνα απλουστευτικές. Τόσο που δυσκολεύομαι ακόμη να πιστέψω ότι τις άκουσα, και το ίδιο μου εκμυστηρεύτηκαν αρκετοί συνάδελφοι.


-Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης