Από την "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ"
(φύλλο 26/04/25)
«Η Ολυμπία ως είχε το πάλαι», από τον Φρειδερίκο Θείρσιο. Από το βιβλίο «ΕΛΛΑΣ Βίος των αρχαίων Ελλήνων. Κατά το Γερμανικόν του Ιακώβου Φάλκε» – Υπό Ν. Γ. Πολίτου. Εν Αθήναις Μπαρτ και Χιρστ, Εκδόται, 1887. Η εικόνα αναπαριστά την «Ιερή κοιλάδα της Ολυμπίας», την Ιερή Περίβολο της Αλτεως που την περιβάλλουν γραφικοί πευκόφυτοι λόφοι στο τρίγωνο που σχηματίζουν οι ποταμοί Κλάδεος και Αλφειός και ο Κρόνιος λόφος. Διακρίνονται επίσης, μεταξύ άλλων, το Θέατρο, το Γυμνάσιο, το Φιλιππείο, ο Ναός της Ηρας, ο Ναός του Δία, η Εξέδρα Ηρώδου του Αττικού, το Στάδιο, η Ποικίλη Στοά.
τα «Διεπιστημονικά Ολύμπια»,
έρευνα, τέχνες και πολιτισμός
Κύριε διευθυντά,
Η παρούσα επιστολή αφορά συναφείς, αμφίδρομες έννοιες-κλειδιά: «Δαίδαλος - Διάλογος - Ενότητα του πολιτισμού Ολύμπια», και τη διασύνδεσή τους με διαχρονικά νοήματα και αξίες. Στην επιστολή μου («Καθημερινή», 25/1/2025) αναφέρθηκε ότι το ανθρωπωνύμιο Δαίδαλος (από το ρήμα δαιδάλλω», «κατασκευάζω κάτι με τέχνη», «κοσμώ») αποτελεί ιστορικό σύμβολο της σκέψης, της ευφυΐας, της εφευρετικότητας. Εμφανίζεται άπαξ στα ομηρικά έπη όπου αντιστοιχίζεται η τέχνη του Ηφαίστου, που κατασκεύασε την περίφημη Ασπίδα του Αχιλλέα (Ιλιάς, Σ 478-608), με τη δεξιοτεχνία του Δαιδάλου (Ιλιάς, Σ 592).
Πέρα από τις πολλαπλές αρχετυπικές ιδιότητες που του αποδίδονται (π.χ. «απαρχές της αρχιτεκτονικής και της φιλοσοφίας στην προκλασική Ελλάδα», «ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη»), ο Δαίδαλος εκφράζει πρωτίστως την ενότητα του πολιτισμού. Μαζί με τον αναγεννησιακό Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519) υπήρξαν τα κορυφαία διαχρονικά παραδείγματα όπου ο διάλογος τέχνης και επιστήμης βρήκε την πλήρη του έκφραση. Η απόκλιση των δύο, τον 19ο αιώνα, με τη διάσπαση σε πλήθος ειδικεύσεων, αποτέλεσε θέμα προβληματισμού και διαφωνιών που ωστόσο κατέληξαν στην παραδοχή ότι «οι δύο πολιτισμοί» (των λεγομένων θετικών και θεωρητικών επιστημών) συναντώνται και αλληλοτροφοδοτούνται.
Η ενότητα, ως «συγγυμνασία επιστήμης, τέχνης και τεχνολογίας», υπήρξε το θέμα του διεθνούς συνεδρίου «Διεπιστημονικά Ολύμπια» –με παράλληλο θέμα τη διαλεκτική αλληλεπίδραση των μαθηματικών, πληροφορικής και μηχανικής– που διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Αρχαία Ολυμπία (12-16/11/1991). Προσωπικότητες του πνεύματος και της τέχνης από την Ελλάδα και το εξωτερικό που, με την επικείμενη επέτειο των 100 χρόνων από την αναβίωση (1896) των Ολυμπιακών Αγώνων, θέλησαν να αναδείξουν πτυχές από τις πολιτιστικές και πνευματικές εορτές των αρχαίων Ολυμπίων – όπου το αθλητικό ιδεώδες συναντούσε το πολιτιστικό ιδεώδες: π.χ. αγώνες μουσικής, ποίησης, ιστορίας, ρητορικής, κατά τους οποίους βραβεύθηκαν μορφές όπως αυτές του Ηροδότου, του Γοργία, του Ευριπίδη, του Πλάτωνα. Στους αγώνες συνέρρεαν και σπουδαίοι άνδρες, όπως ο Κίμων, ο Δημοσθένης, ο Θεμιστοκλής, ο Πυθαγόρας, ο Λυσίας, ο Λουκιανός, ο Πίνδαρος.
Iδεολογικός προσανατολισμός των «Διεπιστημονικών Ολυμπίων» υπήρξε η επιδίωξη και προώθηση μιας διαλογικότερης κατανόησης των κοινών πηγών, στόχων και μεθόδων της δημιουργικής έρευνας στις τέχνες, στις επιστήμες και στην τεχνολογία. Βασίστηκε στην ιδέα της ανανέωσης της πολιτιστικής ζωής υπό το πρίσμα του ελληνικού ιδεώδους της παιδείας, ως θεμελίου για μια συγκεκριμένη ενοποίηση της ανθρωπιστικής εκπαίδευσης, της επιστημονικής κατάρτισης και της διανοητικής αριστείας. Την ενότητα αυτή του δαιδαλικού συμβολισμού, τη «Δαιδάλου σοφία» (Πλάτων, Ευθύφρων, 11e), τόνισε η ταυτόχρονη απονομή «χρυσών αριστείων» (μεταλλίων) στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών: To «Δαίδαλον» για τις Τέχνες και τις ανθρωπιστικές σπουδές στον ζωγράφο Νίκο Χατζηκυριάκο-γκίκα, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, και το «Δαίδαλον» για τις Επιστήμες και την Τεχνολογία στον μαθηματικό Jacqueslouis Lions, μέλος της Ακαδημίας της Γαλλίας.
Οι ομιλίες τους, με θέμα «Ο Δαίδαλος και η αρχή της τέχνης» και «Υπολογιστής, ο νέος Δαίδαλος» αντίστοιχα, αναφέρθηκαν στα τεχνουργήματα του Δαιδάλου, του «πρώτου εφευρέτη», που ενσαρκώνει την τέχνη και την τεχνική (όπως και οι θεότητες Αθηνά, Ηφαιστος και Προμηθέας), αποκαλύπτοντας το ενδιαφέρον της αρχαιότητας για την τεχνολογία και τον ρόλο που διαδραματίζει στην πολιτιστική πρόοδο της ανθρωπότητας (Σημ. 1). Στην αρχαία Ολυμπία ο αρχαιολόγος Νικόλαος Γιαλούρης παρουσίασε την «πολιτιστική και πνευματική διάσταση της αρχαίας Ηλιδας και Ολυμπίας».
Η ιερή Αλτις, η δημιουργική πνοή της Ηλιδας, η ενότητα του πολιτισμού και η οικουμενικότητα που συμβολίζουν (Σημ. 2), γεννούν τη σκέψη και την πρόταση: αφού οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες περιορίζονται στην αθλητική διάσταση –που ελέγχεται αποκλειστικά από τη ΔΟΕ– δεν θα μπορούσαν άραγε τα πολιτισμικά και πνευματικά Ολύμπια να καθιερωθούν ως ένας αυτόνομος, καθαρά ελληνικός θεσμός;
Ξεχωριστή μνεία οφείλεται στον καθηγητή Θ. Π. Τάσιο για το δαιδαλότροπο, πολυσχιδές επιστημονικό έργο του και για την ανάδειξη της αρχαίας ελληνικής τεχνoλογίας («Νέα Εστία», Αφιέρωμα: Θεοδόσης Τάσιος, Σεπτ. 2024).
Η Αλτις ανήκει «στων λαών το μέλλον το άγιο», «στην σύμπασαν Ελλάδα/και στην γην όλη», επιβεβαιώνει ο Αγγελος Σικελιανός στα Ορφικά του (Λυρικός Βίος, τ. Ε΄, Ικαρος, 1992).
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΣΠ. ΞΑΝΘΗΣ
Ομότιμος καθηγητής Υπολογιστικών Μαθηματικών και Αεροναυπηγικής Πανεπιστημίου Λονδίνου
«Το Μοιρολόι της Παναγίας»
Κύριε διευθυντά,
Στο φύλλο της 18ης Απριλίου της έγκριτης εφημερίδας σας δημοσιεύεται ένα πολύ ενδιαφέρον ολοσέλιδο κείμενο του κ. Παντελή Μπουκάλα με τίτλο «Το “Μοιρολόι της Παναγίας” στους αιώνες», αφιερωμένο στη μνήμη του Αλέξη Πολίτη. Επ’ αυτού έχω να επισημάνω ότι το «Μοιρολόι της Παναγίας» στη Θεσσαλία αλλά και σ’ όλη σχεδόν τη Βόρεια Ελλάδα ήταν κυρίως τραγούδι αγερμού. Το τραγουδούσαν, σε πολλά μέρη το τραγουδούν ακόμη, τα μικρά αγόρια το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό κρατώντας ένα καλάθι πλεγμένο από λυγαριές. Στους Σοφάδες Καρδίτσας παλαιότερα τα αγόρια κρατούσαν και έναν ξύλινο σταυρό ντυμένο με χρωματιστό χαρτί. Η κάθε νοικοκυρά έβαζε σε όλα τα καλάθια ένα βρασμένο και βαμμένο κόκκινο αυγό, στεγνά σύκα, ξυλοκέρατα (χαρούπια), καραμέλες, χρήματα κ.ά. Ενθυμούμαι ακόμη με νοσταλγία τα παιδικά μου χρόνια, όταν κατά παρέες γυρίζαμε στα σπίτια του χωριού μου (Πλάτανος Τρικάλων) και τραγουδούσαμε σε ρυθμό πεζοτράγουδου το «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα». Τα μικρά κορίτσια αντίθετα τραγουδούσαν και τραγουδούν ακόμη το τραγούδι του «Λαζάρου» ανήμερα τη γιορτή (Σάββατο του Λαζάρου), με εξαίρεση την πόλη των Τρικάλων όπου το τραγουδούν την Πέμπτη.
Πολλές πληροφορίες για το «Μοιρολόι της Παναγίας» μάς δίνει ο αείμνηστος καθηγητής Λαογραφίας Δημ. Σ. Λουκάτος στο βιβλίο του «Πασχαλινά και της Ανοιξης» (Αθήνα, Εκδ. Φιλιππότη, 1980, σσ. 79-84), όπου αντλεί πολύτιμα και έγκυρα στοιχεία για την προέλευση, τη διάδοση και τη σημασία του εν λόγω τραγουδιού από τη διδακτορική διατριβή του φιλέλληνα καθηγητή του Πανεπιστημίου της Γενεύης, Μπερτράντ Μπουβιέ, «Le Mirologue de la Vierge I. La chanson populaire du Vendredi Saint», Genève 1976, καρπός 35ετούς έρευνας και μελέτης.
Οπως σημειώνει ο Δ. Λουκάτος, το τραγούδι αυτό «θρηνεί έμμεσα την ανθρώπινη τύχη του Χριστού, από τη σύλληψή του και τους βασανισμούς του ως τον σταυρικό θάνατο, αλλά συμπαραστέκεται και συμπονεί την τραγική Μητέρα του, την Παναγία, αιώνια εκπρόσωπο όλων των μητέρων της Γης (ιδιαίτερα όσων είδαν τα παιδιά τους να φυλακίζονται, να βασανίζονται ή να σέρνονται στον θάνατο)».
Κατά τον Μπ. Μπουβιέ το τραγούδι αυτό συναντάται για πρώτη φορά σε χειρόγραφα του 14ου αι. και από τα μέσα του 19ου το βρίσκουμε τυπωμένο σε διάφορες συλλογές, π.χ. Arn. Passow, 1860, σσ. 230-232. Από τον «Θρήνο της Μεγάλης Παρασκευής» είναι εμπνευσμένο και το ποίημα «Μάνα του Χριστού» του Κώστα Βάρναλη.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α. ΝΗΜΑΣ
Φιλόλογος - Δρ Παν/μίου Αθηνών
Αφιερώσεις σε... «άτυχα βιβλία»
Κύριε διευθυντά,
Ενας τίτλος της επιστολής μου θα μπορούσε να είναι, «Ατυχα βιβλία». Σας τη στέλνω επ’ ευκαιρία της πρόσφατης Παγκόσμιας Ημέρας Βιβλίου (23/4/2025).
Πού να φαντάζονταν κάποιοι, περασμένων δεκαετιών, αρχικοί κάτοχοί τους, τι τύχη θα επιφυλασσόταν στα αγαπημένα τους βιβλία; Πόσα απ’ αυτά, για παράδειγμα, «δέθηκαν» με αγάπη, φέροντας, πλέον, πάνω τους σε χρυσοτυπία, εκείνα τα καλλιτεχνικότατα Χ.Π. και Μ.Ι. και Β.Σ., αρχικά του κτήτορός τους;
«Κληροδοτημένα πλέον στην απρόσωπη πόλη, μετά τον θάνατο των κατόχων τους, δεμένα με σπάγκο, ντάνες πεταμένες σε σκονισμένα μωσαϊκά ή σε μεταλλικά ράφια που ανεβαίνουν ώς την οροφή, σαν τους νεκρούς έπειτα από επιδημία», όπως έλεγε ο Τσαρούχης, αλλού αναφερόμενος. Βιβλία, που μετά τη φιλοξενία τους σε πανέμορφες βιβλιοθήκες για χρόνια, κατέληξαν, εκεί, ως αντικείμενα ανίερης συναλλαγής άστοργων και ανάξιων κληρονόμων.
Εχει αναφερθεί και ο κ. Νίκος Βατόπουλος με ωραίο κείμενό του σ’ αυτά. Δεν ανήκει ακριβώς στην ίδια κατηγορία η γαλλική έκδοση της Ιλιάδας, με την εξής δωρητήρια αφιέρωση επάνω της: «Στη γλυκιά μου ψυχούλα, στην καλή μου καρδούλα, στη χρυσή μου ζωούλα ένα δωράκι με την ευχή να περάσω κοντά του μια ευτυχισμένη και ήσυχη ζωή, Χαρούλα – 1982». Αφιέρωση - ευχή, που προφανώς δεν έπιασε τόπο, αφού το δωράκι δεν βρήκε τον προορισμό του, να συντροφεύει δηλαδή την «ευτυχισμένη και ήσυχη συζυγική ζωή» της δωρήτριας, αλλά κατέληξε άδοξα στο πάγκο του παλαιοπωλείου, απ’ όπου το ανέσυρα εγώ, χαρούμενος για την καλή αγορά το 1984, δύο μόλις χρόνια δηλαδή αφότου είχε περιέλθει στην κατοχή του δωρολήπτη. Το βιβλίο παραμένει ανέγγιχτο στη βιβλιοθήκη μου. Πώς όμως να ξεχάσεις την αφιέρωση της Χαρούλας; Ενα μνημείο ασύστολης απόπειρας ερωτικής υποβολής, αν όχι χειραγώγησης του καλού της.
Υπάρχει βεβαίως και η περίπτωση, ορισμένα απ’ αυτά τα έκθετα βιβλία να έχουν την ευκαιρία μιας καινούργιας ζωής. Να υιοθετηθούν δηλαδή από νέους, πανάξιους κτήτορες. Πόσοι απ’ αυτούς δε χάρηκαν, ίσως ακόμα περισσότερο κι απ’ αυτό το ίδιο το συγγραφικό περιεχόμενό τους, κάποια σημάδια, στίγματα των προηγούμενων κατόχων τους; Οπως οι περίτεχνες, σε μορφή και περιεχόμενο, αφιερώσεις, οι υπογραμμίσεις, ένα ιδιόγραφο σημείωμα ξεχασμένο ανάμεσα στις σελίδες, μία προσεκτικά διατυπωμένη φράση. Ή οι καλλιγραφικότατες ενδείξεις ιδιοκτησίας των βιβλίων, που με περισσή κομψότητα αποτυπώνονταν σ’ αυτά, αμέσως μετά την άνω και κάτω τελεία, στο τέλος της λέξης, κτήτωρ... Ιδιαίτερη κατηγορία αυτών των ιχνών προηγούμενων αναγνώσεων, τα marginalia. Οι παρασελίδιες δηλαδή σημειώσεις, σκέψεις, ερωτήματα, σχόλια διατυπωμένα πάνω στο περιθώριο (margin) των σελίδων. Στοιχείο, αυτό, μιας στοχαστικής, μοναχικής ανάγνωσης.
Στην κορυφή της ατυχίας, βεβαίως, τα βιβλία που δεν αξιώθηκαν ούτε μια ανάγνωση, ούτε καν το ξεφύλλισμά τους... Οπως το αντίτυπο της ποιητικής συλλογής του Κώστα Καρυωτάκη, «Νηπενθή», που, παρά τη θερμή ιδιόχειρη αφιέρωση που το συνόδευε, βρέθηκε άκοπο και φυσικά αδιάβαστο στη βιβλιοθήκη του μεγάλου Αλεξανδρινού ομότεχνού του!
Πιστεύω ότι, ως αξιομνημόνευτη, έχει τη θέση της εδώ και η περίπτωση του Παπαδιαμάντη, ο οποίος δεν αξιώθηκε να δει, όσο ζούσε, κάποιο βιβλίο του τυπωμένο. Το ίδιο και ο Καβάφης.
Θα ανταποκρινόταν, άραγε, στις προσδοκίες του η έκδοση των ποιημάτων του από τους κληρονόμους του, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1935; Ενα εκδοτικό αποτέλεσμα, για το οποίο ο Σεφέρης θα αποφανθεί: «θύμιζε βιβλίο καμωμένο για το μπουντουάρ παριζιάνας κοκότας».
ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΚΩΣΤΟΎΛΑΣ
Βούλα
Η μητέρα φύση και το γράμμα του νόμου
Κύριε διευθυντά,
Ακούω και διαβάζω για την υποχρέωση καθαρισμού ακάλυπτων χώρων και σχετικής δηλώσεως μέχρι το τέλος Απριλίου. Δεν είμαι γεωπόνος, αλλά παρατηρώ πώς συμπεριφέρεται η φύση κάθε χρόνο. Ο Μάιος με λίγη βροχή και αρκετή ζέστη θα έχει ως αποτέλεσμα να φουντώσει πάλι το κουρεμένο χορτάρι, να ξεραθεί και να αποτελέσει την άριστη καύσιμη ύλη για τις πυρκαγιές του Αυγούστου – μακριά από εμάς. Γι’ αυτό θα προτιμήσω και φέτος να ακολουθήσω τη φύση και όχι το γράμμα του νόμου και ελπίζω το σύστημα να δεχθεί την υπεύθυνη δήλωσή μου στο τέλος Μαΐου, πρώτα ο Θεός.
ΔΡ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ
Βούλα
■ Σημ.: Η επιστολή εστάλη πριν από την ανακοίνωση παράτασης της προθεσμίας.
Η πλατεία Δικαιοσύνης
Κύριε διευθυντά,
Η παρούσα επιστολή αφορά συναφείς, αμφίδρομες έννοιες-κλειδιά: «Δαίδαλος - Διάλογος - Ενότητα του πολιτισμού Ολύμπια», και τη διασύνδεσή τους με διαχρονικά νοήματα και αξίες. Στην επιστολή μου («Καθημερινή», 25/1/2025) αναφέρθηκε ότι το ανθρωπωνύμιο Δαίδαλος (από το ρήμα δαιδάλλω», «κατασκευάζω κάτι με τέχνη», «κοσμώ») αποτελεί ιστορικό σύμβολο της σκέψης, της ευφυΐας, της εφευρετικότητας. Εμφανίζεται άπαξ στα ομηρικά έπη όπου αντιστοιχίζεται η τέχνη του Ηφαίστου, που κατασκεύασε την περίφημη Ασπίδα του Αχιλλέα (Ιλιάς, Σ 478-608), με τη δεξιοτεχνία του Δαιδάλου (Ιλιάς, Σ 592).
Πέρα από τις πολλαπλές αρχετυπικές ιδιότητες που του αποδίδονται (π.χ. «απαρχές της αρχιτεκτονικής και της φιλοσοφίας στην προκλασική Ελλάδα», «ρομποτική και τεχνητή νοημοσύνη»), ο Δαίδαλος εκφράζει πρωτίστως την ενότητα του πολιτισμού. Μαζί με τον αναγεννησιακό Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452-1519) υπήρξαν τα κορυφαία διαχρονικά παραδείγματα όπου ο διάλογος τέχνης και επιστήμης βρήκε την πλήρη του έκφραση. Η απόκλιση των δύο, τον 19ο αιώνα, με τη διάσπαση σε πλήθος ειδικεύσεων, αποτέλεσε θέμα προβληματισμού και διαφωνιών που ωστόσο κατέληξαν στην παραδοχή ότι «οι δύο πολιτισμοί» (των λεγομένων θετικών και θεωρητικών επιστημών) συναντώνται και αλληλοτροφοδοτούνται.
Η ενότητα, ως «συγγυμνασία επιστήμης, τέχνης και τεχνολογίας», υπήρξε το θέμα του διεθνούς συνεδρίου «Διεπιστημονικά Ολύμπια» –με παράλληλο θέμα τη διαλεκτική αλληλεπίδραση των μαθηματικών, πληροφορικής και μηχανικής– που διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και την Αρχαία Ολυμπία (12-16/11/1991). Προσωπικότητες του πνεύματος και της τέχνης από την Ελλάδα και το εξωτερικό που, με την επικείμενη επέτειο των 100 χρόνων από την αναβίωση (1896) των Ολυμπιακών Αγώνων, θέλησαν να αναδείξουν πτυχές από τις πολιτιστικές και πνευματικές εορτές των αρχαίων Ολυμπίων – όπου το αθλητικό ιδεώδες συναντούσε το πολιτιστικό ιδεώδες: π.χ. αγώνες μουσικής, ποίησης, ιστορίας, ρητορικής, κατά τους οποίους βραβεύθηκαν μορφές όπως αυτές του Ηροδότου, του Γοργία, του Ευριπίδη, του Πλάτωνα. Στους αγώνες συνέρρεαν και σπουδαίοι άνδρες, όπως ο Κίμων, ο Δημοσθένης, ο Θεμιστοκλής, ο Πυθαγόρας, ο Λυσίας, ο Λουκιανός, ο Πίνδαρος.
Iδεολογικός προσανατολισμός των «Διεπιστημονικών Ολυμπίων» υπήρξε η επιδίωξη και προώθηση μιας διαλογικότερης κατανόησης των κοινών πηγών, στόχων και μεθόδων της δημιουργικής έρευνας στις τέχνες, στις επιστήμες και στην τεχνολογία. Βασίστηκε στην ιδέα της ανανέωσης της πολιτιστικής ζωής υπό το πρίσμα του ελληνικού ιδεώδους της παιδείας, ως θεμελίου για μια συγκεκριμένη ενοποίηση της ανθρωπιστικής εκπαίδευσης, της επιστημονικής κατάρτισης και της διανοητικής αριστείας. Την ενότητα αυτή του δαιδαλικού συμβολισμού, τη «Δαιδάλου σοφία» (Πλάτων, Ευθύφρων, 11e), τόνισε η ταυτόχρονη απονομή «χρυσών αριστείων» (μεταλλίων) στην Αίθουσα Τελετών του Πανεπιστημίου Αθηνών: To «Δαίδαλον» για τις Τέχνες και τις ανθρωπιστικές σπουδές στον ζωγράφο Νίκο Χατζηκυριάκο-γκίκα, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, και το «Δαίδαλον» για τις Επιστήμες και την Τεχνολογία στον μαθηματικό Jacqueslouis Lions, μέλος της Ακαδημίας της Γαλλίας.
Οι ομιλίες τους, με θέμα «Ο Δαίδαλος και η αρχή της τέχνης» και «Υπολογιστής, ο νέος Δαίδαλος» αντίστοιχα, αναφέρθηκαν στα τεχνουργήματα του Δαιδάλου, του «πρώτου εφευρέτη», που ενσαρκώνει την τέχνη και την τεχνική (όπως και οι θεότητες Αθηνά, Ηφαιστος και Προμηθέας), αποκαλύπτοντας το ενδιαφέρον της αρχαιότητας για την τεχνολογία και τον ρόλο που διαδραματίζει στην πολιτιστική πρόοδο της ανθρωπότητας (Σημ. 1). Στην αρχαία Ολυμπία ο αρχαιολόγος Νικόλαος Γιαλούρης παρουσίασε την «πολιτιστική και πνευματική διάσταση της αρχαίας Ηλιδας και Ολυμπίας».
Η ιερή Αλτις, η δημιουργική πνοή της Ηλιδας, η ενότητα του πολιτισμού και η οικουμενικότητα που συμβολίζουν (Σημ. 2), γεννούν τη σκέψη και την πρόταση: αφού οι σύγχρονοι Ολυμπιακοί Αγώνες περιορίζονται στην αθλητική διάσταση –που ελέγχεται αποκλειστικά από τη ΔΟΕ– δεν θα μπορούσαν άραγε τα πολιτισμικά και πνευματικά Ολύμπια να καθιερωθούν ως ένας αυτόνομος, καθαρά ελληνικός θεσμός;
Ξεχωριστή μνεία οφείλεται στον καθηγητή Θ. Π. Τάσιο για το δαιδαλότροπο, πολυσχιδές επιστημονικό έργο του και για την ανάδειξη της αρχαίας ελληνικής τεχνoλογίας («Νέα Εστία», Αφιέρωμα: Θεοδόσης Τάσιος, Σεπτ. 2024).
Η Αλτις ανήκει «στων λαών το μέλλον το άγιο», «στην σύμπασαν Ελλάδα/και στην γην όλη», επιβεβαιώνει ο Αγγελος Σικελιανός στα Ορφικά του (Λυρικός Βίος, τ. Ε΄, Ικαρος, 1992).
ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΣΠ. ΞΑΝΘΗΣ
Ομότιμος καθηγητής Υπολογιστικών Μαθηματικών και Αεροναυπηγικής Πανεπιστημίου Λονδίνου
«Το Μοιρολόι της Παναγίας»
Κύριε διευθυντά,
Στο φύλλο της 18ης Απριλίου της έγκριτης εφημερίδας σας δημοσιεύεται ένα πολύ ενδιαφέρον ολοσέλιδο κείμενο του κ. Παντελή Μπουκάλα με τίτλο «Το “Μοιρολόι της Παναγίας” στους αιώνες», αφιερωμένο στη μνήμη του Αλέξη Πολίτη. Επ’ αυτού έχω να επισημάνω ότι το «Μοιρολόι της Παναγίας» στη Θεσσαλία αλλά και σ’ όλη σχεδόν τη Βόρεια Ελλάδα ήταν κυρίως τραγούδι αγερμού. Το τραγουδούσαν, σε πολλά μέρη το τραγουδούν ακόμη, τα μικρά αγόρια το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι σε όλο το χωριό κρατώντας ένα καλάθι πλεγμένο από λυγαριές. Στους Σοφάδες Καρδίτσας παλαιότερα τα αγόρια κρατούσαν και έναν ξύλινο σταυρό ντυμένο με χρωματιστό χαρτί. Η κάθε νοικοκυρά έβαζε σε όλα τα καλάθια ένα βρασμένο και βαμμένο κόκκινο αυγό, στεγνά σύκα, ξυλοκέρατα (χαρούπια), καραμέλες, χρήματα κ.ά. Ενθυμούμαι ακόμη με νοσταλγία τα παιδικά μου χρόνια, όταν κατά παρέες γυρίζαμε στα σπίτια του χωριού μου (Πλάτανος Τρικάλων) και τραγουδούσαμε σε ρυθμό πεζοτράγουδου το «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα». Τα μικρά κορίτσια αντίθετα τραγουδούσαν και τραγουδούν ακόμη το τραγούδι του «Λαζάρου» ανήμερα τη γιορτή (Σάββατο του Λαζάρου), με εξαίρεση την πόλη των Τρικάλων όπου το τραγουδούν την Πέμπτη.
Πολλές πληροφορίες για το «Μοιρολόι της Παναγίας» μάς δίνει ο αείμνηστος καθηγητής Λαογραφίας Δημ. Σ. Λουκάτος στο βιβλίο του «Πασχαλινά και της Ανοιξης» (Αθήνα, Εκδ. Φιλιππότη, 1980, σσ. 79-84), όπου αντλεί πολύτιμα και έγκυρα στοιχεία για την προέλευση, τη διάδοση και τη σημασία του εν λόγω τραγουδιού από τη διδακτορική διατριβή του φιλέλληνα καθηγητή του Πανεπιστημίου της Γενεύης, Μπερτράντ Μπουβιέ, «Le Mirologue de la Vierge I. La chanson populaire du Vendredi Saint», Genève 1976, καρπός 35ετούς έρευνας και μελέτης.
Οπως σημειώνει ο Δ. Λουκάτος, το τραγούδι αυτό «θρηνεί έμμεσα την ανθρώπινη τύχη του Χριστού, από τη σύλληψή του και τους βασανισμούς του ως τον σταυρικό θάνατο, αλλά συμπαραστέκεται και συμπονεί την τραγική Μητέρα του, την Παναγία, αιώνια εκπρόσωπο όλων των μητέρων της Γης (ιδιαίτερα όσων είδαν τα παιδιά τους να φυλακίζονται, να βασανίζονται ή να σέρνονται στον θάνατο)».
Κατά τον Μπ. Μπουβιέ το τραγούδι αυτό συναντάται για πρώτη φορά σε χειρόγραφα του 14ου αι. και από τα μέσα του 19ου το βρίσκουμε τυπωμένο σε διάφορες συλλογές, π.χ. Arn. Passow, 1860, σσ. 230-232. Από τον «Θρήνο της Μεγάλης Παρασκευής» είναι εμπνευσμένο και το ποίημα «Μάνα του Χριστού» του Κώστα Βάρναλη.
ΘΕΟΔΩΡΟΣ Α. ΝΗΜΑΣ
Φιλόλογος - Δρ Παν/μίου Αθηνών
Αφιερώσεις σε... «άτυχα βιβλία»
Κύριε διευθυντά,
Ενας τίτλος της επιστολής μου θα μπορούσε να είναι, «Ατυχα βιβλία». Σας τη στέλνω επ’ ευκαιρία της πρόσφατης Παγκόσμιας Ημέρας Βιβλίου (23/4/2025).
Πού να φαντάζονταν κάποιοι, περασμένων δεκαετιών, αρχικοί κάτοχοί τους, τι τύχη θα επιφυλασσόταν στα αγαπημένα τους βιβλία; Πόσα απ’ αυτά, για παράδειγμα, «δέθηκαν» με αγάπη, φέροντας, πλέον, πάνω τους σε χρυσοτυπία, εκείνα τα καλλιτεχνικότατα Χ.Π. και Μ.Ι. και Β.Σ., αρχικά του κτήτορός τους;
«Κληροδοτημένα πλέον στην απρόσωπη πόλη, μετά τον θάνατο των κατόχων τους, δεμένα με σπάγκο, ντάνες πεταμένες σε σκονισμένα μωσαϊκά ή σε μεταλλικά ράφια που ανεβαίνουν ώς την οροφή, σαν τους νεκρούς έπειτα από επιδημία», όπως έλεγε ο Τσαρούχης, αλλού αναφερόμενος. Βιβλία, που μετά τη φιλοξενία τους σε πανέμορφες βιβλιοθήκες για χρόνια, κατέληξαν, εκεί, ως αντικείμενα ανίερης συναλλαγής άστοργων και ανάξιων κληρονόμων.
Εχει αναφερθεί και ο κ. Νίκος Βατόπουλος με ωραίο κείμενό του σ’ αυτά. Δεν ανήκει ακριβώς στην ίδια κατηγορία η γαλλική έκδοση της Ιλιάδας, με την εξής δωρητήρια αφιέρωση επάνω της: «Στη γλυκιά μου ψυχούλα, στην καλή μου καρδούλα, στη χρυσή μου ζωούλα ένα δωράκι με την ευχή να περάσω κοντά του μια ευτυχισμένη και ήσυχη ζωή, Χαρούλα – 1982». Αφιέρωση - ευχή, που προφανώς δεν έπιασε τόπο, αφού το δωράκι δεν βρήκε τον προορισμό του, να συντροφεύει δηλαδή την «ευτυχισμένη και ήσυχη συζυγική ζωή» της δωρήτριας, αλλά κατέληξε άδοξα στο πάγκο του παλαιοπωλείου, απ’ όπου το ανέσυρα εγώ, χαρούμενος για την καλή αγορά το 1984, δύο μόλις χρόνια δηλαδή αφότου είχε περιέλθει στην κατοχή του δωρολήπτη. Το βιβλίο παραμένει ανέγγιχτο στη βιβλιοθήκη μου. Πώς όμως να ξεχάσεις την αφιέρωση της Χαρούλας; Ενα μνημείο ασύστολης απόπειρας ερωτικής υποβολής, αν όχι χειραγώγησης του καλού της.
Υπάρχει βεβαίως και η περίπτωση, ορισμένα απ’ αυτά τα έκθετα βιβλία να έχουν την ευκαιρία μιας καινούργιας ζωής. Να υιοθετηθούν δηλαδή από νέους, πανάξιους κτήτορες. Πόσοι απ’ αυτούς δε χάρηκαν, ίσως ακόμα περισσότερο κι απ’ αυτό το ίδιο το συγγραφικό περιεχόμενό τους, κάποια σημάδια, στίγματα των προηγούμενων κατόχων τους; Οπως οι περίτεχνες, σε μορφή και περιεχόμενο, αφιερώσεις, οι υπογραμμίσεις, ένα ιδιόγραφο σημείωμα ξεχασμένο ανάμεσα στις σελίδες, μία προσεκτικά διατυπωμένη φράση. Ή οι καλλιγραφικότατες ενδείξεις ιδιοκτησίας των βιβλίων, που με περισσή κομψότητα αποτυπώνονταν σ’ αυτά, αμέσως μετά την άνω και κάτω τελεία, στο τέλος της λέξης, κτήτωρ... Ιδιαίτερη κατηγορία αυτών των ιχνών προηγούμενων αναγνώσεων, τα marginalia. Οι παρασελίδιες δηλαδή σημειώσεις, σκέψεις, ερωτήματα, σχόλια διατυπωμένα πάνω στο περιθώριο (margin) των σελίδων. Στοιχείο, αυτό, μιας στοχαστικής, μοναχικής ανάγνωσης.
Στην κορυφή της ατυχίας, βεβαίως, τα βιβλία που δεν αξιώθηκαν ούτε μια ανάγνωση, ούτε καν το ξεφύλλισμά τους... Οπως το αντίτυπο της ποιητικής συλλογής του Κώστα Καρυωτάκη, «Νηπενθή», που, παρά τη θερμή ιδιόχειρη αφιέρωση που το συνόδευε, βρέθηκε άκοπο και φυσικά αδιάβαστο στη βιβλιοθήκη του μεγάλου Αλεξανδρινού ομότεχνού του!
Πιστεύω ότι, ως αξιομνημόνευτη, έχει τη θέση της εδώ και η περίπτωση του Παπαδιαμάντη, ο οποίος δεν αξιώθηκε να δει, όσο ζούσε, κάποιο βιβλίο του τυπωμένο. Το ίδιο και ο Καβάφης.
Θα ανταποκρινόταν, άραγε, στις προσδοκίες του η έκδοση των ποιημάτων του από τους κληρονόμους του, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του, το 1935; Ενα εκδοτικό αποτέλεσμα, για το οποίο ο Σεφέρης θα αποφανθεί: «θύμιζε βιβλίο καμωμένο για το μπουντουάρ παριζιάνας κοκότας».
ΓΙΩΡΓΟΣ Ι. ΚΩΣΤΟΎΛΑΣ
Βούλα
Η μητέρα φύση και το γράμμα του νόμου
Κύριε διευθυντά,
Ακούω και διαβάζω για την υποχρέωση καθαρισμού ακάλυπτων χώρων και σχετικής δηλώσεως μέχρι το τέλος Απριλίου. Δεν είμαι γεωπόνος, αλλά παρατηρώ πώς συμπεριφέρεται η φύση κάθε χρόνο. Ο Μάιος με λίγη βροχή και αρκετή ζέστη θα έχει ως αποτέλεσμα να φουντώσει πάλι το κουρεμένο χορτάρι, να ξεραθεί και να αποτελέσει την άριστη καύσιμη ύλη για τις πυρκαγιές του Αυγούστου – μακριά από εμάς. Γι’ αυτό θα προτιμήσω και φέτος να ακολουθήσω τη φύση και όχι το γράμμα του νόμου και ελπίζω το σύστημα να δεχθεί την υπεύθυνη δήλωσή μου στο τέλος Μαΐου, πρώτα ο Θεός.
ΔΡ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗΣ
Βούλα
■ Σημ.: Η επιστολή εστάλη πριν από την ανακοίνωση παράτασης της προθεσμίας.
Η πλατεία Δικαιοσύνης
και ο δημόσιος χώρος
Kύριε διευθυντά
Η αποκατάσταση του Μεγάρου Σλήμαν - Μελά στη γωνία Πανεπιστημίου και Χαριλάου Τρικούπη και η μετατροπή του σε ξενοδοχείο με υποχρέωση να συμπεριλάβει το κινηματοθέατρο και το εστιατόριο Ιdeal, ξαναφέρνει στην επιφάνεια το θέμα της πλατείας Δικαιοσύνης.
«Πλατεία και δικαστήρια στη Σανταρόζα» έγραφε το Σάββατο 23 Ιουνίου του 1984 ο Τύπος. Μία φωτογραφία από ψηλά και μία είδηση. Το τετράγωνο των δικαστηρίων που περικλείεται από τις οδούς Σταδίου, Αρσάκη, Πανεπιστημίου και Σανταρόζα. Πλατεία Δικαιοσύνης θα την «βαφτίσουν». Λίγο βιαστικά βέβαια. Αλλά επιβεβαιώνει τουλάχιστον την παροιμία: Ακόμη δεν τον είδαμε...».
Τελικά την είδαμε. Μία πλατεία «όαση» 4,5 στρεμμάτων στην καρδιά της Αθήνας μεταξύ Ομονοίας και Συντάγματος, που παραδόθηκε αν θυμάμαι καλά στο τέλος της δεκαετίας του ’80.
Οπως και οι υπόλοιπες πλατείες μεταξύ Συντάγματος και Ομονοίας, η πλατεία Κολοκοτρώνη, η πλατεία Κλαυθμώνος και η πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως, η πλατεία Δικαιοσύνης δεν κατάφερε να αποκτήσει ζωή. Οπως πολύ σωστά παρατηρούσε ο καθηγητής Παν. Τουρνικιώτης στην «Καθημερινή της Κυριακής», 6 Δεκεμβρίου του 2009, σε αφιέρωμα με τίτλο «Η πλατεία είναι γεμάτη με νόημα» του Δ. Ρηγόπουλου, που δημοσιεύθηκε με την ευκαιρία της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη «Πλατείες της Ευρώπης - Πλατείες για την Ευρώπη», «οι περισσότερες από τις μεγάλες πλατείες της Αθήνας αν και ανανεώθηκαν με νέες παρεμβάσεις, που ήταν αρχιτεκτονικά ενδιαφέρουσες, δεν κέρδισαν το προσδοκώμενο έδαφος. Ο επαναπροσδιορισμός του δημοσίου χώρου δεν αποτέλεσε έκφραση ανανεωμένου ενδιαφέροντος της κοινωνίας μας για τον δημόσιο βίο, αλλά περιορίστηκε σ’ ένα φαινομενικό εξωραϊσμό που είχε σημαία ευκαιρίας».
Παρέμειναν «πλατείες σκηνικά απονεκρωμένες, μαύρες τρύπες, μέσα στην καρδιά των πόλεων», συμπληρώνει ο Δ. Ρηγόπουλος.
Ειδικά τα τελευταία χρόνια η πλατεία Δικαιοσύνης ιδίως τα βράδια έγινε στέκι αστέγων και χρηστών ναρκωτικών ουσιών.
Μήπως είναι καιρός να σκεφτούμε ότι θα ήταν μία καλή ευκαιρία αντί το εστιατόριο και το κινηματοθέατρο Ιdeal να ενταχθούν στο νέο ξενοδοχείο που θα στεγαστεί στο Μέγαρο Σλήμαν Μελά, να ανεξαρτητοποιηθούν και να στολίσουν την πλατεία Δικαιοσύνης; Τώρα μάλιστα που ανακαινίζεται το τετράγωνο του Αρσακείου με τη θαυμάσια στοά του θα μπορούσε να συμπεριληφθεί με τα Ιdeal και ο κινηματογράφος Ορφέας που η κατεδάφισή του το 1986 προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και αντιρρήσεις.
Ενας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός θα μπορούσε να δώσει πολλές φρέσκες ιδέες. Με το REX απέναντι, το πρώτο χολιγουντιανό θέατρο της Αθήνας, να δημιουργήσει έναν νέο πόλο έλξης για την πρωτεύουσα.
Ισως ο Δήμος Αθηναίων να μπορούσε να βοηθήσει.
ΜΑΡΩ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ ΑΔΑΜΗ
Ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ
Kύριε διευθυντά
Η αποκατάσταση του Μεγάρου Σλήμαν - Μελά στη γωνία Πανεπιστημίου και Χαριλάου Τρικούπη και η μετατροπή του σε ξενοδοχείο με υποχρέωση να συμπεριλάβει το κινηματοθέατρο και το εστιατόριο Ιdeal, ξαναφέρνει στην επιφάνεια το θέμα της πλατείας Δικαιοσύνης.
«Πλατεία και δικαστήρια στη Σανταρόζα» έγραφε το Σάββατο 23 Ιουνίου του 1984 ο Τύπος. Μία φωτογραφία από ψηλά και μία είδηση. Το τετράγωνο των δικαστηρίων που περικλείεται από τις οδούς Σταδίου, Αρσάκη, Πανεπιστημίου και Σανταρόζα. Πλατεία Δικαιοσύνης θα την «βαφτίσουν». Λίγο βιαστικά βέβαια. Αλλά επιβεβαιώνει τουλάχιστον την παροιμία: Ακόμη δεν τον είδαμε...».
Τελικά την είδαμε. Μία πλατεία «όαση» 4,5 στρεμμάτων στην καρδιά της Αθήνας μεταξύ Ομονοίας και Συντάγματος, που παραδόθηκε αν θυμάμαι καλά στο τέλος της δεκαετίας του ’80.
Οπως και οι υπόλοιπες πλατείες μεταξύ Συντάγματος και Ομονοίας, η πλατεία Κολοκοτρώνη, η πλατεία Κλαυθμώνος και η πλατεία Εθνικής Αντιστάσεως, η πλατεία Δικαιοσύνης δεν κατάφερε να αποκτήσει ζωή. Οπως πολύ σωστά παρατηρούσε ο καθηγητής Παν. Τουρνικιώτης στην «Καθημερινή της Κυριακής», 6 Δεκεμβρίου του 2009, σε αφιέρωμα με τίτλο «Η πλατεία είναι γεμάτη με νόημα» του Δ. Ρηγόπουλου, που δημοσιεύθηκε με την ευκαιρία της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη «Πλατείες της Ευρώπης - Πλατείες για την Ευρώπη», «οι περισσότερες από τις μεγάλες πλατείες της Αθήνας αν και ανανεώθηκαν με νέες παρεμβάσεις, που ήταν αρχιτεκτονικά ενδιαφέρουσες, δεν κέρδισαν το προσδοκώμενο έδαφος. Ο επαναπροσδιορισμός του δημοσίου χώρου δεν αποτέλεσε έκφραση ανανεωμένου ενδιαφέροντος της κοινωνίας μας για τον δημόσιο βίο, αλλά περιορίστηκε σ’ ένα φαινομενικό εξωραϊσμό που είχε σημαία ευκαιρίας».
Παρέμειναν «πλατείες σκηνικά απονεκρωμένες, μαύρες τρύπες, μέσα στην καρδιά των πόλεων», συμπληρώνει ο Δ. Ρηγόπουλος.
Ειδικά τα τελευταία χρόνια η πλατεία Δικαιοσύνης ιδίως τα βράδια έγινε στέκι αστέγων και χρηστών ναρκωτικών ουσιών.
Μήπως είναι καιρός να σκεφτούμε ότι θα ήταν μία καλή ευκαιρία αντί το εστιατόριο και το κινηματοθέατρο Ιdeal να ενταχθούν στο νέο ξενοδοχείο που θα στεγαστεί στο Μέγαρο Σλήμαν Μελά, να ανεξαρτητοποιηθούν και να στολίσουν την πλατεία Δικαιοσύνης; Τώρα μάλιστα που ανακαινίζεται το τετράγωνο του Αρσακείου με τη θαυμάσια στοά του θα μπορούσε να συμπεριληφθεί με τα Ιdeal και ο κινηματογράφος Ορφέας που η κατεδάφισή του το 1986 προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και αντιρρήσεις.
Ενας αρχιτεκτονικός διαγωνισμός θα μπορούσε να δώσει πολλές φρέσκες ιδέες. Με το REX απέναντι, το πρώτο χολιγουντιανό θέατρο της Αθήνας, να δημιουργήσει έναν νέο πόλο έλξης για την πρωτεύουσα.
Ισως ο Δήμος Αθηναίων να μπορούσε να βοηθήσει.
ΜΑΡΩ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΗ ΑΔΑΜΗ
Ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου