Επτά κείμενα από "ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
/νέες εποχές" (φύλλο Πρωτοχρονιάς)
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
1. «Παλαιά» και «νέα» διεθνής τάξη πραγμάτων
Του Τάσου Γιαννίτση*
Εθνικιστές, κωμικοί, Brexit, τραμπίστες, παραμυθάδες, ακροδεξιοί, έντονες κοινωνικές αμφισβητήσεις στις κοινωνίες της κορυφής της παγκόσμιας πυραμίδας της ευημερίας. Κάτι αλλάζει, είτε σε ποσότητα είτε σε ποιότητα. Γίνεται ορατή μια νέα τάξη πραγμάτων, που αποσταθεροποιεί όλο και περισσότερο θεσμούς, πολιτικό σύστημα, οικονομικές και κοινωνικές ισορροπίες. Το έργο έχει ξαναπαιχτεί.
Ερμηνείες σε διάφορους επιλεκτικούς συνδυασμούς δεν αρκούν. Το ζητούμενο είναι «συστημικές απαντήσεις». Τα αίτια είναι υπαρκτά και περισσότερα. Θα επικεντρωθώ σε τέσσερα που αλληλοσυνδέονται. Στην «παλαιά Δύση» έχουμε δύο κεντρικά ρήγματα στη γραμμικότητα της αναπτυξιακής δυναμικής, την οποία οι κοινωνίες αυτές είχαν θεωρήσει ότι θα απολάμβαναν δικαιωματικά και αέναα. Το πρώτο έρχεται «απ' έξω» και δείχνει ότι τα «κακομαθημένα παιδιά» καλούνται να αποδεχθούν μια νέα τάξη πραγμάτων και να καταλάβουν ότι δεν ζουν πια μόνοι στον κόσμο. «Οι άλλοι» αποκτούν πλέον υπόσταση και ικανότητες ανοδικής εξέλιξης. Το δεύτερο ρήγμα έρχεται «από μέσα» και δείχνει ότι βασικά εργαλεία της ανάπτυξης που στήριξαν για τέσσερις δεκαετίες την πορεία των κοινωνιών αυτών χάνουν τη δυναμική τους, και επιπλέον οδηγούν σε στάσιμα εισοδήματα και αύξηση των ανισοτήτων, με σοβαρές κοινωνικές, μακροοικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις.
Η πρώτη μεγάλη, εξωγενής και μη αναστρέψιμη μεταβολή αφορά την ανακατανομή στην παγκόσμια παραγωγή πλούτου και διανομή εισοδήματος. Ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 και οδήγησε στην τελευταία δεκαετία σε μια νέα παγκόσμια αρχιτεκτονική ευημερίας και δύναμης. Πολύ απλά, το παγκόσμιο εισόδημα και η δύναμη διανέμονται πλέον διαφορετικά. Αναδεικνύονται νέοι, υπολογίσιμοι ανταγωνιστικοί πόλοι, σημειώνεται γεωγραφική μετατόπιση παραγωγής έντασης ανειδίκευτης εργασίας, αν και οι ανερχόμενοι πόλοι δύναμης διεύρυναν ήδη σημαντικά τις ικανότητές τους και σε τομείς μεσαίας ή μεσαίας προς υψηλή τεχνολογία. Ως αποτέλεσμα, το μερίδιο των ανερχόμενων χωρών «χαμηλού και μέσου εισοδήματος» στο παγκόσμιο ΑΕΠ έφθασε το 2015 στο 53% έναντι 38% το 1990. Ειδικά, η Κίνα και η Ινδία αύξησαν το βάρος τους από 6,8% σε 24,3%, αντίστοιχα. Ευρωπαϊκή Ενωση και ΗΠΑ είδαν το μερίδιό τους να μειώνεται από το 45% στο 32% την ίδια περίοδο.
Η ανατροπή αυτή συνοδεύτηκε από μια δεύτερη: ΕΕ και ΗΠΑ, πέρα από την αποδυνάμωση της σχετικής θέσης τους στο διεθνές σύστημα, πέρασαν επιπλέον σε συνθήκες πολύ χαμηλής μεγέθυνσης του μέσου εισοδήματος σε σχέση με το ιστορικό τους παρελθόν. Στη διάρκεια μιας δεκαπενταετίας (2000 - 2015) το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε συνολικά μόλις κατά 6,7% στις ΗΠΑ και κατά 4,4% στην ΕΕ. Η αντίστοιχη αύξηση την προηγούμενη δεκαπενταετία (1985 - 2000) ήταν 42% - 43% και στις δύο.
Τρίτη ανατροπή ήταν η επιδείνωση της ανισότητας σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες και ιδίως στις ΗΠΑ. Ενα από τα βασικά αίτια ήταν η εκρηκτική εξάπλωση της χρηματοοικονομικής παγκοσμιοποίησης, η οποία επέτρεψε σημαντικά κέρδη και εξαιρετικά υψηλές αμοιβές για τα στελέχη και τους παίκτες που συμμετείχαν. Ομως, τα κέρδη και οι αμοιβές από τη μορφή αυτή ανάπτυξης παρέμειναν ασύμμετρα, συγκεντρωμένα στους ευνοημένους πόλους του ανεπτυγμένου κόσμου (Λονδίνο, Νέα Υόρκη κ.α.). Συνεπώς, ακόμα και η περιορισμένη οικονομική βελτίωση, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, άφησε απ' έξω σημαντικά τμήματα της κοινωνίας και, παρά την αύξηση του ΑΕΠ, οδήγησε στην αύξηση της ανισότητας.
Τέταρτος κρίσιμος παράγοντας ήταν η αποδυνάμωση της τεχνολογικής αλλαγής ως μοχλού υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης. Σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες η ανάπτυξη συνδέθηκε από τις αρχές του 1970 με μια συστηματική προώθηση της τεχνολογικής αλλαγής, της γνώσης, των επενδύσεων σε νέους κλάδους.
Τεχνολογική πρόοδος και καινοτομία θα διασφάλιζαν υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης και τη διατήρηση της σχετικής υπεροχής των χωρών αυτών. Σήμερα διαπιστώνεται ότι η στρατηγική αυτή είναι μεν σημαντικό εργαλείο, όμως αντιμετωπίζει όρια που διαψεύδουν τις ως τώρα προσδοκίες. Ενα κεντρικό ερώτημα που πλανάται σήμερα είναι γιατί παρά τις τεχνολογικές εξελίξεις η παραγωγικότητα εξελίσσεται τόσο αργά ή σημειώνει και αρνητικούς ρυθμούς μεταβολής. Είναι σαφές ότι η μεγέθυνση πρέπει να βρει νέα στηρίγματα και η αναζήτηση εναλλακτικών στρατηγικών – αν υπάρχουν – έχει πλέον επιτακτικό χαρακτήρα.
Συνολικά, από περισσότερες αφετηρίες οδηγούμαστε στο ίδιο αποτέλεσμα: χαμηλή ανάπτυξη, στασιμότητα εισοδημάτων και βιοτικού επιπέδου σε συνδυασμό με ισχυρότερες ανισότητες, συμπιεσμένες κρατικές δυνατότητες για παροχές και κοινωνική δυσαρέσκεια ενός σημαντικού τμήματος των κοινωνιών, το οποίο αν και εξακολουθεί να βρίσκεται στην κορυφή της εισοδηματικής πυραμίδας, βλέπει να χάνονται οι παλαιές καλές ανοδικές εποχές.
Η ιστορική μετάβαση πολλών χωρών από συνθήκες στασιμότητας ή εξαθλίωσης σε τροχιά ανάπτυξης είναι μη αναστρέψιμη. Μορφές επιλεκτικής προστασίας απέναντι στον διεθνή ανταγωνισμό μπορεί να δημιουργήσουν παραπλανητικές εντυπώσεις στην εύπιστη κοινή γνώμη, αλλά όχι να αλλάξουν την ιστορική αναστροφή που εξελίσσεται. Παρ’ όλα αυτά, το επόμενο διάστημα, οι ΗΠΑ θα βάλουν πιθανότατα σε κίνηση μια σκληρή πολιτική πολλαπλών πιέσεων απέναντι στην Κίνα, με στόχο τη συστηματική δημιουργία σκληρών εμποδίων στην ανοδική της εξέλιξη και «για να πάρει πίσω τις θέσεις εργασίας και τον πλούτο που η Κίνα έκλεψε από τις ΗΠΑ». Οσο η παγκοσμιοποίηση επαγγελλόταν ότι θα ευνοήσει όλους – πλούσιουςκαι αδυνάμους – ήταν το Καλό.
Οταν φάνηκε ότι πράγματι οδηγεί στο αποτέλεσμα αυτό, παίρνει στην οπτική των εμπνευστών της και των συνοδοιπόρων της τη μορφή του Κακού που τους απειλεί.
Η πρώτη ανατροπή είναι ένα «δεδομένο». Αντίθετα, οι λοιπές τρεις δεν είναι. Για να αντιμετωπιστούν όμως οι πιέσεις αυτές, πρέπει να απαντηθούν θεμελιώδη ερωτήματα, όπως πώς ενισχύεται η παραγωγική βάση των χωρών που συμπιέζονται, πώς επιτυγχάνεται ανάπτυξη κάτω από νέες συνθήκες, πώς διασφαλίζονται η απασχόληση και το επίπεδο ευημερίας και πώς θα διανέμεται διαφορετικά το όφελος από την ισχνή αύξηση του ΑΕΠ ή το κόστος από μια συρρίκνωσή του.
Για τις πιο αδύναμες κοινωνίες που απέτυχαν να διατηρήσουν τη θέση τους ακόμα και στην προηγούμενη «τάξη πραγμάτων» το πρόβλημα είναι εκρηκτικό. Ο τρόπος για να μην πέσουν χαμηλότερα είναι να κατανοήσουν τις αδυναμίες, τα λάθη και τα αίτια που τις οδηγούν προς τα κάτω και να επιλέξουν τι θέλουν. Διαφορετικά, η πραγματικότητα θα τις οδηγεί σε συνεχή συμπίεση μισθών, κερδών, ΑΕΠ και μεριδίου του κράτους (φόροι). Γενικότερα, η θέση κάθε κοινωνίας στο νέο σκηνικό εξαρτάται από την αντίληψη που έχει για τον κόσμο γύρω της, τη συλλογική ευφυΐα και τον τρόπο λειτουργίας της σε έναν περιβάλλον που αλλάζει διαρκώς, την υπέρβαση εμπεδωμένων συμφερόντων και την ικανότητα επινόησης νέων στρατηγικών μετεξέλιξής της κάτω από τις σύγχρονες συνθήκες. Η στρατηγική τής αυτοθυματοποίησης δεν οδηγεί πουθενά. «Η πεποίθηση μιας κοινωνίας ότι δεν εξουσιάζει το μέλλον της και ότι είναι θύμα των καιρών είναι ο θεμέλιος λίθος για να παραμείνει θύμα».
*Πρώην υπουργός.
2. Θα είναι το 2017 έτος αντεπανάστασης;
 |
| ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/1 |
2. Θα είναι το 2017 έτος αντεπανάστασης;
Του Π.Κ. Ιωακειμίδη*
Θα είναι το 2017 - έτος μέσα στο οποίο συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη «μεγάλη» Ρωσική Επανάσταση (1917) και 60 από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης (δημιουργία Ευρωπαϊκής Κοινότητας / Ενωσης) - ο χρόνος της ευρωπαϊκής αντεπανάστασης; Το 2016, έτος Shakespeare (400 χρόνια από τον θάνατο του βάρδου), κλείνει με ζοφερό τρόπο. Υπήρξε από πολλές απόψεις annus horribilis, έτος απεχθές, τραγικό. Πληθώρα εξελίξεων / γεγονότων / εκδηλώσεων σημάδεψαν αρνητικά τον χρόνο αλλά αναντίρρητα οι εκβάσεις τριών εκλογικών διαδικασιών μπορεί να αποδειχθούν τα καταλυτικά γεγονότα για την Ευρώπη αλλά και το παγκόσμιο σύστημα συνολικά:
Αλλα γεγονότα επίσης τραυμάτισαν βαθύτατα το 2016, όπως οι τρομοκρατικές επιθέσεις, η συνεχιζόμενη προσφυγική / μεταναστευτική κρίση, η εντεινόμενη αιματοχυσία στη Συρία, η υποχώρηση της δημοκρατίας (Τουρκία, Ρωσία κ.α.), η συρρίκνωση της παγκοσμιοποίησης, η ευρύτερη αστάθεια και απροβλεπτικότητα στο διεθνές περιβάλλον, οι νέες απειλές και κίνδυνοι κ.λπ.
Σωρευτικά όλες αυτές οι εξελίξεις χρωματίζουν τόσο καταθλιπτικά τον χρόνο που κλείνει με μια γενικευμένη αίσθηση ότι έχουμε φθάσει σ' ένα κομβικό σημείο, σε μια αλλαγή παραδείγματος (paradigm shift) για την ανθρωπότητα, σε μια αντίληψη ότι η έννοια και η σταθερή πορεία προς την πρόοδο έχουν φθάσει στο τέλος τους. Οι ΗΠΑ ιδιαιτέρως κατακλύζονται τον τελευταίο καιρό από αναλύσεις, βιβλία, άρθρα για το «Τέλος της προόδου».
Εχει φθάσει όμως αυτό το «τέλος»; Ή απλώς η απάντηση εξαρτάται από τον χρονικό ορίζοντα βάσης και αναφοράς που θέτουμε για τις εκτιμήσεις και προβολές μας στο μέλλον; Ο σουηδός καθηγητής J. Norberg σ' ένα σημαντικό ανορθόδοξο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Πρόοδος» («Progress, Ten Reasons to Look Forward to the Future», Λονδίνο, OneWorld, 2016) υποστηρίζει ότι παρ' όλα τα δυσάρεστα που συμβαίνουν γύρω μας τα τελευταία χρόνια «η ανθρωπότητα ουδέποτε βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση»! Με αναφορά σε δέκα ξεχωριστούς κεντρικούς δείκτες (προσδοκώμενο όριο ζωής, φτώχεια, βία, εύρος ελευθεριών, υγιεινή, τρόφιμα, κ.ά.) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πρόοδος είναι λίγο ως πολύ σταθερή και θα συνεχιστεί παρά τις οποιεσδήποτε πρόσκαιρες οπισθοδρομήσεις. Και προειδοποιεί ότι η παραγνώριση της προόδου που έχει ή μπορεί να συντελεστεί «μας οδηγεί ορισμένες φορές στον πειρασμό να δοκιμάσουμε την τύχη μας με δημαγωγούς που μας προσφέρουν τις εύκολες, απλοϊκές λύσεις, με υποσχέσεις ότι θα κάνουν τις χώρες μεγάλες και τρανές ξανά με τον κρατικό έλεγχο των οικονομιών, τον προστατευτισμό, την καταδίωξη των μεταναστών, την αυταρχική διακυβέρνηση κ.λπ. Και αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε συνήθως κοντή μνήμη για το παρελθόν μας...».
Η κοντή μνήμη του παρελθόντος μπορεί πράγματι να οδηγήσει την Ευρώπη αλλά και τον κόσμο ολόκληρο στην αντεπανάσταση του 2017. Ενώ η επανάσταση πριν από 100 χρόνια (1917) ήταν η επανάσταση του διεθνισμού (ανεξάρτητα από την κατάληξη και τις συνέπειές της), η αντεπανάσταση του 2017 υπόσχεται να είναι αυτή του λαϊκισμού, πρωτόγνωρου εθνικισμού, της επιστροφής στο παρελθόν. Η αντεπανάσταση - εάν συμβεί τελικά - θα απελευθερώσει όλες τις καταστροφικές δυνάμεις που ρήμαξαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τον περασμένο αιώνα. Θα είναι η πλέον επώδυνη ήττα της λογικής και ο θρίαμβος του παραλόγου, της αφροσύνης (A. Marcuse, «Reason and Revolution» / «Λογική και Επανάσταση»). Στις ΗΠΑ η αντεπανάσταση εκφράζεται στο πρόσωπο του νεοεκλεγμένου προέδρου Ντόναλντ Τραμπ που σε περίπου έναν μήνα θα είναι στον Λευκό Οίκο και ο κόσμος κρατά την αναπνοή του. Η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη των πολυμερών θεσμών και κανόνων κινδυνεύει. Στην Ευρώπη οι εκλογικές αναμετρήσεις του έτους σε Ολλανδία, Γαλλία (κυρίως), Γερμανία και ενδεχομένως Ιταλία θα κρίνουν εάν τελικά θα έχουμε την αντεπανάσταση του καταστροφικού εθνολαϊκισμού, της ήττας της ορθολογικής Ευρώπης και της βαθύτερης ενοποίησης ή όχι. Κανένα σενάριο δεν μπορεί να αποκλεισθεί, ιδιαιτέρως με την εμπειρία που έχουμε από τις περιπτώσεις Βρετανίας και ΗΠΑ.
Η επικράτηση της εθνολαϊκιστικής αντεπανάστασης δεν είναι όμως αναπόφευκτη. Η περίπτωση της Αυστρίας το δείχνει. Αλλά και η βασική προϋπόθεση για την αποτροπή της αντεπανάστασης είναι σαφής: οι κοινωνίες θα πρέπει να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη στην προοπτική της προόδου, στην ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει τελικά καλύτερο μέλλον μέσα από τις δημοκρατικές διαδικασίες. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη ευθύνη των πολιτικών δυνάμεων του ορθολογισμού αλλά και της Ευρωπαϊκής Ενωσης: η οποία οφείλει να στείλει το ισχυρό μήνυμα ότι υπάρχει προοπτική όχι με λόγια αλλά με πράξεις, πολιτικές, δράσεις. Με αλλαγή πολιτικών και επαναπροσέγγιση της ευρωπαϊκής κοινωνίας και των πολιτών.
Για την Ελλάδα το μόνο που συνοπτικά μπορεί να λεχθεί είναι ότι όντως χρειάζεται μια επανάσταση. Την επανάσταση της λογικής και του αυτονόητου καθώς εδώ και κάποια χρόνια βιώνει ήδη την αντεπανάσταση του ανορθολογισμού, του εθνολαϊκισμού και της οπισθοδρόμησης...
*Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Θα είναι το 2017 - έτος μέσα στο οποίο συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη «μεγάλη» Ρωσική Επανάσταση (1917) και 60 από την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης (δημιουργία Ευρωπαϊκής Κοινότητας / Ενωσης) - ο χρόνος της ευρωπαϊκής αντεπανάστασης; Το 2016, έτος Shakespeare (400 χρόνια από τον θάνατο του βάρδου), κλείνει με ζοφερό τρόπο. Υπήρξε από πολλές απόψεις annus horribilis, έτος απεχθές, τραγικό. Πληθώρα εξελίξεων / γεγονότων / εκδηλώσεων σημάδεψαν αρνητικά τον χρόνο αλλά αναντίρρητα οι εκβάσεις τριών εκλογικών διαδικασιών μπορεί να αποδειχθούν τα καταλυτικά γεγονότα για την Ευρώπη αλλά και το παγκόσμιο σύστημα συνολικά:
- Πρώτον, η έκβαση του δημοψηφίσματος στο Ηνωμένο Βασίλειο υπέρ της εξόδου της χώρας από την Ευρωπαϊκή Ενωση - ΕΕ (Brexit).
- Δεύτερον, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ - ενός απρόβλεπτου, ακραίου, εκκεντρικού δισεκατομμυριούχου - στην προεδρία των ΗΠΑ, της ηγέτιδας δύναμης του πλανήτη για να εκφράσει μάλιστα τα πλέον ευπαθή τμήματα της αμερικανικής κοινωνίας! Το παράλογο και το τραγικό στην αποθέωσή του.
- Τρίτον, η αρνητική έκβαση του δημοψηφίσματος στην Ιταλία για τις συνταγματικές μεταρρυθμίσεις (μείωση εξουσιών Γερουσίας κ.λπ.) που ρίχνει τη χώρα σε περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας και αστάθειας, και την Ευρωπαϊκή Ενωση σε βαθιά υπαρξιακή αγωνία. Η Ιταλία, αντίθετα με τη Βρετανία, είναι η (ιδρυτική) χώρα-μέλος που μέσα από ένα πολιτικό ή οικονομικό ατύχημα μπορεί να συμπαρασύρει σε κατάρρευση όλο το σύστημα της Ενωσης.
Αλλα γεγονότα επίσης τραυμάτισαν βαθύτατα το 2016, όπως οι τρομοκρατικές επιθέσεις, η συνεχιζόμενη προσφυγική / μεταναστευτική κρίση, η εντεινόμενη αιματοχυσία στη Συρία, η υποχώρηση της δημοκρατίας (Τουρκία, Ρωσία κ.α.), η συρρίκνωση της παγκοσμιοποίησης, η ευρύτερη αστάθεια και απροβλεπτικότητα στο διεθνές περιβάλλον, οι νέες απειλές και κίνδυνοι κ.λπ.
Σωρευτικά όλες αυτές οι εξελίξεις χρωματίζουν τόσο καταθλιπτικά τον χρόνο που κλείνει με μια γενικευμένη αίσθηση ότι έχουμε φθάσει σ' ένα κομβικό σημείο, σε μια αλλαγή παραδείγματος (paradigm shift) για την ανθρωπότητα, σε μια αντίληψη ότι η έννοια και η σταθερή πορεία προς την πρόοδο έχουν φθάσει στο τέλος τους. Οι ΗΠΑ ιδιαιτέρως κατακλύζονται τον τελευταίο καιρό από αναλύσεις, βιβλία, άρθρα για το «Τέλος της προόδου».
Εχει φθάσει όμως αυτό το «τέλος»; Ή απλώς η απάντηση εξαρτάται από τον χρονικό ορίζοντα βάσης και αναφοράς που θέτουμε για τις εκτιμήσεις και προβολές μας στο μέλλον; Ο σουηδός καθηγητής J. Norberg σ' ένα σημαντικό ανορθόδοξο βιβλίο του που μόλις κυκλοφόρησε με τον τίτλο «Πρόοδος» («Progress, Ten Reasons to Look Forward to the Future», Λονδίνο, OneWorld, 2016) υποστηρίζει ότι παρ' όλα τα δυσάρεστα που συμβαίνουν γύρω μας τα τελευταία χρόνια «η ανθρωπότητα ουδέποτε βρισκόταν σε καλύτερη κατάσταση»! Με αναφορά σε δέκα ξεχωριστούς κεντρικούς δείκτες (προσδοκώμενο όριο ζωής, φτώχεια, βία, εύρος ελευθεριών, υγιεινή, τρόφιμα, κ.ά.) καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η πρόοδος είναι λίγο ως πολύ σταθερή και θα συνεχιστεί παρά τις οποιεσδήποτε πρόσκαιρες οπισθοδρομήσεις. Και προειδοποιεί ότι η παραγνώριση της προόδου που έχει ή μπορεί να συντελεστεί «μας οδηγεί ορισμένες φορές στον πειρασμό να δοκιμάσουμε την τύχη μας με δημαγωγούς που μας προσφέρουν τις εύκολες, απλοϊκές λύσεις, με υποσχέσεις ότι θα κάνουν τις χώρες μεγάλες και τρανές ξανά με τον κρατικό έλεγχο των οικονομιών, τον προστατευτισμό, την καταδίωξη των μεταναστών, την αυταρχική διακυβέρνηση κ.λπ. Και αυτό συμβαίνει γιατί έχουμε συνήθως κοντή μνήμη για το παρελθόν μας...».
Η κοντή μνήμη του παρελθόντος μπορεί πράγματι να οδηγήσει την Ευρώπη αλλά και τον κόσμο ολόκληρο στην αντεπανάσταση του 2017. Ενώ η επανάσταση πριν από 100 χρόνια (1917) ήταν η επανάσταση του διεθνισμού (ανεξάρτητα από την κατάληξη και τις συνέπειές της), η αντεπανάσταση του 2017 υπόσχεται να είναι αυτή του λαϊκισμού, πρωτόγνωρου εθνικισμού, της επιστροφής στο παρελθόν. Η αντεπανάσταση - εάν συμβεί τελικά - θα απελευθερώσει όλες τις καταστροφικές δυνάμεις που ρήμαξαν την ευρωπαϊκή ήπειρο τον περασμένο αιώνα. Θα είναι η πλέον επώδυνη ήττα της λογικής και ο θρίαμβος του παραλόγου, της αφροσύνης (A. Marcuse, «Reason and Revolution» / «Λογική και Επανάσταση»). Στις ΗΠΑ η αντεπανάσταση εκφράζεται στο πρόσωπο του νεοεκλεγμένου προέδρου Ντόναλντ Τραμπ που σε περίπου έναν μήνα θα είναι στον Λευκό Οίκο και ο κόσμος κρατά την αναπνοή του. Η φιλελεύθερη παγκόσμια τάξη των πολυμερών θεσμών και κανόνων κινδυνεύει. Στην Ευρώπη οι εκλογικές αναμετρήσεις του έτους σε Ολλανδία, Γαλλία (κυρίως), Γερμανία και ενδεχομένως Ιταλία θα κρίνουν εάν τελικά θα έχουμε την αντεπανάσταση του καταστροφικού εθνολαϊκισμού, της ήττας της ορθολογικής Ευρώπης και της βαθύτερης ενοποίησης ή όχι. Κανένα σενάριο δεν μπορεί να αποκλεισθεί, ιδιαιτέρως με την εμπειρία που έχουμε από τις περιπτώσεις Βρετανίας και ΗΠΑ.
Η επικράτηση της εθνολαϊκιστικής αντεπανάστασης δεν είναι όμως αναπόφευκτη. Η περίπτωση της Αυστρίας το δείχνει. Αλλά και η βασική προϋπόθεση για την αποτροπή της αντεπανάστασης είναι σαφής: οι κοινωνίες θα πρέπει να ανακτήσουν την εμπιστοσύνη στην προοπτική της προόδου, στην ιδέα ότι μπορεί να υπάρξει τελικά καλύτερο μέλλον μέσα από τις δημοκρατικές διαδικασίες. Και εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη ευθύνη των πολιτικών δυνάμεων του ορθολογισμού αλλά και της Ευρωπαϊκής Ενωσης: η οποία οφείλει να στείλει το ισχυρό μήνυμα ότι υπάρχει προοπτική όχι με λόγια αλλά με πράξεις, πολιτικές, δράσεις. Με αλλαγή πολιτικών και επαναπροσέγγιση της ευρωπαϊκής κοινωνίας και των πολιτών.
Για την Ελλάδα το μόνο που συνοπτικά μπορεί να λεχθεί είναι ότι όντως χρειάζεται μια επανάσταση. Την επανάσταση της λογικής και του αυτονόητου καθώς εδώ και κάποια χρόνια βιώνει ήδη την αντεπανάσταση του ανορθολογισμού, του εθνολαϊκισμού και της οπισθοδρόμησης...
*Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
3. Ο αβέβαιος κόσμος που έρχεται
Του Νίκου Μουζέλη*
Για να εντοπίσουμε τι είδους αβεβαιότητες θα βιώσουμε το 2017 στην Ευρώπη και στην Ελλάδα πρέπει να ξεκινήσουμε από το παγκόσμιο πλαίσιο.
Ο παγκόσμιος χώρος
Μετά το άνοιγμα των παγκόσμιων αγορών τη δεκαετία του '80, οι εξελίξεις άλλαξαν ριζικά τις δομές και λειτουργίες του παγκόσμιου συστήματος. Συνοπτικά, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση ενέτεινε τις ανισότητες αφού ο παγκόσμιος πλούτος συγκεντρώθηκε στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας. Από την άλλη μεριά στην Κίνα, και όχι μόνο, η απόλυτη φτώχεια μειώθηκε σημαντικά βγάζοντας έξω από την ακραία εξαθλίωση πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους. Επιπλέον, η ταχεία ανάπτυξη της Κίνας και άλλων χωρών στη Νοτιοανατολική Ασία, που εν μέρει οφείλεται στην εισροή των πολυεθνικών σε χώρες φθηνής εργασίας, άλλαξε σημαντικά την ισορροπία δύναμης και επιρροής μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Για μερικούς παρατηρητές, τα χρόνια που έρχονται ο κινεζικός κολοσσός θα γίνει ο επόμενος πλανητάρχης. Κατ' άλλους οι ΗΠΑ, λόγω της τεχνολογικής πρωτοπορίας και της κοινωνικής ανάπτυξής τους, θα εξακολουθήσουν να κατέχουν τον ηγεμονικό ρόλο. Τέλος, σε ένα πιο γενικό επίπεδο, η πρωτοφανής ανάπτυξη της τεχνολογίας (εξαιρετικά επικίνδυνη στον κυβερνοχώρο) σε συνδυασμό με την κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού και την ελευθερία κίνησης των κεφαλαίων χωρίς σοβαρούς πολιτικούς ελέγχους οδηγεί σε μια κατάσταση υψηλής αβεβαιότητας. Κατάσταση που εντείνεται ακόμα περισσότερο αν λάβουμε υπόψη πως ο επερχόμενος, απρόβλεπτος πρόεδρος των ΗΠΑ και οι στενοί συνεργάτες του έχουν σαν στόχο τη ριζική αναδιοργάνωση του μεταπολεμικού status quo. Με βάση τα παραπάνω, μπορεί να δει κανείς τον κόσμο που έρχεται σαν μια αμαξοστοιχία που με ιλιγγιώδη ταχύτητα οδηγεί στο άγνωστο.
Οι αβεβαιότητες στην Ευρώπη
Περνώντας στο ευρωπαϊκό επίπεδο, η λανθασμένη αρχιτεκτονική της ευρωζώνης (κοινό νόμισμα χωρίς κοινή δημοσιονομική και κοινωνική στρατηγική) και η επιβολή συνεχιζόμενης λιτότητας στη γερμανοκρατούμενη ΕΕ, σε συνδυασμό με τις μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, εντείνουν την ξενοφοβία, τον ρατσισμό και τον αντιευρωπαϊσμό. Στον ευρωπαϊκό Νότο η ανεργία και η κοινωνική περιθωριοποίηση εντείνονται. Βλέπουμε την απαρχή ενός σοβαρού ρήγματος μεταξύ των πιο ανταγωνιστικών χωρών του Βορρά και των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών του Νότου. Αυτό οδηγεί στη μεταφορά πόρων από τις δεύτερες στις πρώτες. Μεταφορά πόρων που είναι πολύ μεγαλύτερη από την ευρωπαϊκή βοήθεια που δίνεται στις πιο φτωχές χώρες. Ετσι η Γερμανία συσσωρεύει πλεονάσματα χωρίς να προχωράει στη δημιουργία σοβαρών αναδιανεμητικών μηχανισμών. Επιπλέον, παρατηρούμε ένα δεύτερο ρήγμα στην Ανατολική Ευρώπη όπου χώρες όπως η Πολωνία δέχονται μεν τα πλεονεκτήματα της Ενωσης αλλά όχι και τις βασικές ευρωπαϊκές αξίες και υποχρεώσεις, όπως την αποδοχή προσφύγων. Τώρα φαίνεται ξεκάθαρα πως η πριν από την εμβάθυνση επέκταση της ΕΕ προς Ανατολάς εμποδίζει την πολιτική ενοποίηση.
Η λύση στα παραπάνω προβλήματα θα ήταν το πέρασμα από τη λιτότητα στην ανάπτυξη και η επιτάχυνση της πολιτικής και κοινωνικής ενοποίησης - πράγμα αβέβαιο. Μερικοί αναλυτές προβλέπουν την κατάρρευση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, άλλοι τη δημιουργία μιας Ευρώπης δύο ταχυτήτων. Η πιο αισιόδοξη πρόβλεψη είναι πως παρά το Brexit και την άνοδο του λαϊκισμού, το ευρωπαϊκό οικοδόμημα θα επιβιώσει επειδή δεν συμφέρει σε κανέναν η επιστροφή στην προευρωζωνική κατάσταση. Αυτό ισχύει και για τη Γερμανία η οποία αν η ΕΕ δεν επιβιώσει θα καταστεί δεύτερης ή και τρίτης κατηγορίας παίκτης όχι μόνο στην παγκόσμια οικονομική αλλά και στη γεωπολιτική αρένα - αφού ο νέος πλανητάρχης αμφισβητεί σε έναν βαθμό την παρούσα οργάνωση, ακόμα και τη χρησιμότητα του ΝΑΤΟ.
Στο εσωτερικό των χωρών της ευρωζώνης, η μείωση της αυτονομίας του κράτους-έθνους και η επακόλουθη αδυναμία του να ελέγξει τις κινήσεις των επιχειρήσεων εντός των εθνικών συνόρων ανέτρεψε τη σχετική ισορροπία δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Σε αντίθεση με αυτό που συνέβαινε την περίοδο της «χρυσής» σοσιαλδημοκρατικής τριακονταετίας (1945 - 1975), τα συνδικάτα αποδυναμώνονται, το κοινωνικό κράτος συρρικνώνεται και οι ανισότητες εντείνονται. Ολα αυτά σε συνδυασμό με την άνοδο του εθνολαϊκισμού υποσκάπτουν ακόμα περισσότερο τις σαθρές βάσεις της ευρωζώνης. Τέλος, στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε το πρόβλημα ενός είδους τρομοκρατίας που δεν επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες ομάδες ή οργανώσεις αλλά σε όλο τον πληθυσμό μιας χώρας. Πράγμα που εντείνει τη γενικευμένη ανασφάλεια και τον φόβο για τις εξελίξεις που έρχονται.
Η περίπτωση της Ελλάδας
Δεν χρειάζεται να τονίσω πως σε μια σειρά από αρνητικούς δείκτες η χώρα μας κατέχει τα πρωτεία. Εχουμε το υψηλότερο δημόσιο χρέος, τη μεγαλύτερη ανεργία και τη φτωχοποίηση/περιθωριοποίηση ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Σε αυτή την κατάσταση πρέπει να προσθέσουμε το προσφυγικό και μεταναστευτικό πρόβλημα. Πρόβλημα που θα πάρει πολύ πιο εκρηκτικές διαστάσεις αν από τη μια μεριά ξαναρχίσουν οι μαζικές εισροές από την Τουρκία και από την άλλη η Ευρώπη «φρούριο» εξακολουθήσει την τωρινή στρατηγική της.
Τη δύσκολη αυτή κατάσταση τη βιώνει πιο άμεσα η γενιά των νέων ανθρώπων που βλέπει το μέλλον της να καταστρέφεται. Η συνεχιζόμενη κρίση έχει οδηγήσει έναν σημαντικό αριθμό νέων στην αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό - χωρίς να είναι σίγουρη η επιστροφή τους. Οσο για αυτούς που παραμένουν στον τόπο τους, οι περισσότεροι είναι άνεργοι ή κατέχουν αβέβαιες θέσεις μερικής απασχόλησης, θέσεις με πολύ χαμηλούς μισθούς και κακές συνθήκες εργασίας.
Στα παραπάνω πρέπει να προσθέσουμε τις μετανεωτερικές συνθήκες που οδηγούν τους νέους σε ένα έντονο υπαρξιακό άγχος. Αυτό συνδέεται με την εξαφάνιση παραδοσιακών αξιών και τρόπων ζωής που οδηγούσαν σε ένα σταθερό πλαίσιο. Πλαίσιο που μείωνε την αβεβαιότητα και τις επιλογές των ατόμων. Λειτουργούσε σαν οδηγός, σαν πυξίδα στον δρόμο προς το μέλλον. Σήμερα ένα τέτοιο πλαίσιο έπαψε να υπάρχει. Οι νέοι άνθρωποι καλούνται να δημιουργήσουν το δικό τους πλαίσιο, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο. Ετσι ο πολλαπλασιασμός των επιλογών και των εναλλακτικών τρόπων ζωής οδηγούν μερικούς στη δημιουργικότητα, αλλά άλλους στη φυγή. Στους φονταμενταλισμούς της Δεξιάς και της Αριστεράς, στις εξαρτήσεις και στην παραβατικότητα. Με άλλα λόγια, η ανεργία, η περιθωριοποίηση και η μετανεωτερική κατάσταση εντείνουν το άγχος και τις αβεβαιότητες. Είναι η νέα γενιά που πληρώνει πιο ακριβά την τωρινή δυσπραγία. Είναι σε αυτόν τον κοινωνικό χώρο που το μέλλον είναι πιο αβέβαιο και η απελπισία πιο έντονη.
Οσο για τον πολιτικό χώρο, παρατηρούμε από τη μια μεριά μια σειρά από λάθη στον τρόπο διαχείρισης της διαπραγμάτευσης του χρέους από την τωρινή κυβέρνηση. Παρατηρούμε επίσης από τη μεριά μερικών από τους εταίρους μας μια κοντόφθαλμη, εκδικητική πολιτική που έχει σαν στόχο τη δημιουργία νέων εμποδίων στο κλείσιμο της αξιολόγησης και στην ένταξή μας στο πρόγραμμα της ποσοτικής χαλάρωσης. Πρόγραμμα που θα δώσει μια ανάσα στην ελληνική οικονομία.
Συμπερασματικά, και στα τρία επίπεδα (παγκόσμιο, ευρωπαϊκό, εθνικό) οι αβεβαιότητες κυριαρχούν. Ζούμε όλο και περισσότερο σε έναν κόσμο ρευστό, ευμετάβλητο, ο οποίος κινείται ραγδαία προς μια απροσδιόριστη κατεύθυνση που οι περισσότεροι τη διαισθάνονται άκρως απειλητική.
* Ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας LSE
4. Ο «αντιελιτισμός» των ελίτ λαϊκιστών
Του Δημήτρη Κ. Ψυχογιού
Προσπαθώντας να θυμηθούμε τα πολιτικά σημαντικά στην Ελλάδα και στον κόσμο κατά το 2016, στη ρηχή και αναξιόπιστη μνήμη μας έρχονται αμέσως εκτός συνόρων εικόνες: η νίκη του Τραμπ, η υπερψήφιση του Brexit, το πραξικόπημα στην Τουρκία, η τζιχαντιστική τρομοκρατία, ο πόλεμος στη Συρία, οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, οι διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Κύπρου. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, τη δική μου τουλάχιστον μνήμη τη σκεπάζει η καταχνιά που αναδύεται από τον βάλτο των διαπραγματεύσεων επί διαπραγματεύσεων για θέματα που νόμιζες πως είχαν ήδη ρυθμιστεί - καταχνιά που μέσα της διακρίνονται καραβάνια απελπισμένων προσφύγων και κάπου κάπου τη διασχίζουν απειλητικοί κεραυνοί, όπως ο πλειστηριασμός των τηλεοπτικών αδειών.
Θα ασχοληθώ με τα μακρινά και μολοντούτο ευδιάκριτα κορυφαία γεγονότα, του Τραμπ και του Brexit, γιατί συνδέονται και με τη δική μας κατάσταση. Οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν πως εκφράζουν την ίδια τάση των δυτικών κοινωνιών που αποτελεί συνισταμένη διαφόρων αιτίων: αντιελιτισμός, εθνικισμός, λαϊκισμός, αντιπαγκοσμιευτικότητα, κρίση ταυτοτήτων, αύξηση ανισοτήτων, μεταναστευτικές ροές. Οι διαφορές έγκεινται στις δοσολογίες των αιτίων, ανάλογα με τον αναλυτή - αλλά υπάρχει γενική συμφωνία ότι τα αίτια αναφέρονται στις κοινωνίες, στους ψηφοφόρους δηλαδή. «Κάτι» αλλάζει στις κοινωνίες και τις οδηγεί στην περιχαράκωση και στην αμφισβήτηση των πολιτικών ελίτ.
Ακόμα και αν δεχθούμε πως οι εκλογικές αναμετρήσεις είναι καλός δείκτης για τις κοινωνικές αλλαγές, το πρόβλημα είναι πως οι ψηφοφόροι στην Αμερική πλειοψηφικά ήσαν υπέρ της Χίλαρι Κλίντον - έλαβε 48% της «λαϊκής ψήφου» έναντι 46% του Ρόναλντ Τραμπ, σχεδόν τρία εκατομμύρια ψήφους περισσότερες. Ο τελευταίος κέρδισε όχι επειδή έγιναν οι τρομερές κοινωνικές μεταστροφές που αναφέρονται παραπάνω αλλά επειδή έκανε καλύτερη προεκλογική εκστρατεία σε Πολιτείες-κλειδιά, περιθωριακές και μικρές κατά κανόνα, κερδίζοντας τους εκλέκτορές τους: μερικές χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες ψήφοι στις συγκεκριμένες Πολιτείες έδωσαν τη νίκη στον Τραμπ.
Στη Βρετανία ήταν ήδη γνωστό από δημοσκοπήσεις πολλών ετών πως οι ψηφοφόροι ήσαν διαιρεμένοι στο ζήτημα του Brexit και πως το αποτέλεσμα θα κρινόταν με μικρή διαφορά. Το τελικό αποτέλεσμα (52%-48%) σημαίνει πως 1.170.000 ψηφοφόροι παραπάνω προτίμησαν την έξοδο έναντι της παραμονής στην Ενωση. Αν οι μισοί από αυτούς (το 2%, 600.000 άνθρωποι) είχαν ψηφίσει υπέρ της παραμονής και το Brexit είχε ηττηθεί, θα είχαμε το δικαίωμα να συναγάγουμε ότι η βρετανική κοινωνία σέβεται τις ελίτ που την κυβερνούν, είναι διεθνιστική, υπέρ της μετανάστευσης, εξισωτική, κ.τ.λ., ότι κυριαρχούν δηλαδή στο εσωτερικό της τα αντίθετα των δεινών που αιτιολογούν την επιλογή του Brexit; Από το 2% των ψηφοφόρων, λιγότερο από το 1% του πληθυσμού, είναι δυνατόν να συναχθούν τέτοια συμπεράσματα ή τα αντίθετά τους;
Φυσικά τα δεινά υπάρχουν και τίθενται στον δημόσιο λόγο, για τούτο και τα συζητάμε και εδώ, αλλά νομίζω ότι η προσοχή μας πρέπει να αποσυρθεί από τις κοινωνίες και να στραφεί στο πολιτικό προσωπικό - στο εσωτερικό του είναι που εμφανίζονται και γίνονται ισχυρές τάσεις «αντιελιτισμού», τυχοδιωκτισμού, εθνικισμού, περιχαράκωσης στα εθνικά κράτη, απόρριψης της παγκοσμιοποίησης. Ο αντιελιτισμός είναι σε εισαγωγικά διότι είναι δύσκολο να θεωρήσει κανείς αντιελίτ την «κυβέρνηση των 14 δισεκατομμυρίων δολαρίων» του Τραμπ ή τον Μπόρις Τζόνσον, επικεφαλής της εκστρατείας υπέρ του Brexit, πρώην δήμαρχο Λονδίνου και νυν υπουργό Εξωτερικών, συμμαθητή του Ντέιβιντ Κάμερον στο Eton College, όπου διασταυρώθηκαν και με τον, κατά 4 χρόνια μεγαλύτερό τους, δικό μας Ευκλείδη Τσακαλώτο. Μου φαίνεται πως όλοι αυτοί, του Τσακαλώτου περιλαμβανομένου, είναι τόσο αντιελίτ όσο και ο Ανδρέας Παπανδρέου που, πρωθυπουργός όντας, τα έβαζε με τους «ελίτες» γενικώς - αλλά εννοούσε βέβαια την αντίπαλη μόνο πολιτική ελίτ.
Και επειδή τα φαινόμενα αυτά είναι πανευρωπαϊκά, δύσκολα επίσης μπορεί κανείς να θεωρήσει αντιελίτ την οικογένεια Λεπέν που παίζει εδώ και μισό αιώνα σημαντικό ρόλο στα πράγματα της Γαλλίας ή το «Κόμμα Ελευθερίας» που συγκυβέρνησε με το Λαϊκό Κόμμα για επτά χρόνια την Αυστρία. Αυτό που συμβαίνει, νομίζω, είναι ότι κάποιες νέες πολιτικές ελίτ αναδεικνύονται ως ισχυρές δυνάμεις, ενίοτε αντικαθιστούν κιόλας τις φθαρμένες παλαιές. Ας μην ξεχνάμε πως ο Τραμπ κατάφερε κάτι το αντίστοιχο με τον Μπερλουσκόνι στην Ιταλία: κατέκτησε τον μηχανισμό του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και κέρδισε τον τίτλο του υποψήφιου προέδρου, όπως ο Μπερλουσκόνι κατάφερε προ εικοσιπενταετίας με τον μηχανισμό του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος. Οι επαγγελματίες πολιτικοί, στελέχη των κομμάτων, είχαν αποφασίσει πριν από τους ψηφοφόρους πολίτες ποιος είναι ο εκλεκτός τους και μετά τον παρουσίασαν σε αυτούς.
Θέλω να πω, την «αντιελιτιστική», εθνοκεντρική ή εθνικιστική ατζέντα τη θέτουν τα ίδια τα κόμματα, το πολιτικό προσωπικό, όχι η «κοινωνία». Υπάρχουν φυσικά μικρά ακροδεξιά ή ακροαριστερά κόμματα που έχουν μόνιμα τέτοια ατζέντα - ουδείς ενδιαφέρεται. Τα προβλήματα δημιουργούνται όταν την υιοθετούν τα mainstream κόμματα. Ο Κάμερον υποσχέθηκε το δημοψήφισμα το 2013 για να μη χάσει την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος - τα κατάφερε, αλλά εκπαραθυρώθηκε μετά το δημοψήφισμα. Για δύο χρόνια παραπάνω πρωθυπουργίας διακύβευσε με την τυχοδιωκτική του συμπεριφορά κρίσιμα συμφέροντα της χώρας του και της Ευρώπης. Γιατί όμως στο Συντηρητικό Κόμμα υπήρχε τόσο ισχυρή φράξια υπέρ του Brexit ώστε να αναγκαστεί ο Κάμερον να υποσχεθεί δημοψήφισμα, γιατί ο Τζέρεμι Κόρμπιν, ηγέτης του κατεξοχήν φιλευρωπαϊκού Εργατικού Κόμματος, υπήρξε τόσο χλιαρός υποστηρικτής του remain;
Νομίζω πως αυτό που συμβαίνει είναι ότι μέρος του πολιτικού κατεστημένου του Δυτικού Κόσμου διεκδικεί ξανά για τον εαυτό του την πλήρη κυριαρχία επί της χώρας του. Οι πολιτικοί νιώθουν πολύ πριν από τους πολίτες την απώλεια «εθνικής κυριαρχίας» που συνεπάγονται η συμμετοχή σε υπερεθνικούς θεσμούς και η οικονομική παγκοσμιοποίηση. Τα κυβερνώντα κόμματα νιώθουν δεσμεύσεις που απειλούν ζωτικά τους συμφέροντα - απλό παράδειγμα: πώς να δώσεις προεκλογικά δωράκια, αυξάνοντας το δημόσιο χρέος, για να κερδίσεις, όταν οι κανόνες της Ενωσης δεν επιτρέπουν ελλείμματα μεγαλύτερα του 3%; Πολύ περισσότερο είσαι δεσμευμένος όταν, επειδή βρίσκεσαι σε μνημόνιο, οι Ευρωπαίοι θέτουν θέμα ακόμα και για το ευτελές ποσό των 617 εκατομμυρίων που μοιράζεις στους συνταξιούχους για να τους έχεις με το μέρος σου. Δεν είναι λογικό να αισθάνεται αδικημένη και να γίνεται ευρωσκεπτικιστική η κυβέρνηση Τσίπρα όταν της δημιουργούν τέτοια προβλήματα, ενώ οι κυβερνήσεις Καραμανλή (του Μικρού έως Ελάχιστου) είχαν τη δυνατότητα να ξοδεύουν δεκαπλάσια κάθε χρόνο και εκατονταπλάσια συνολικά;
Πρακτικά, οι αντιμνημονιακές πολιτικές δυνάμεις της Ελλάδας όλα αυτά τα χρόνια καλλιέργησαν έμμεσα ή άμεσα τον ευρωσκεπτικισμό (ή και τον αντιευρωπαϊσμό) διεκδικώντας το δικαίωμα να δανείζονται ασυστόλως για να τα ξοδεύουν και να μένουν στην εξουσία - και εκ των υστέρων να τους χαρίζονται τα δανεικά· αυτό βαπτίσθηκε «ανάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυριαρχίας». Αλλά, βεβαίως, πρόκειται για μικρότερο κακό από το γεγονός ότι ο Ερντογάν διέκοψε τις όποιες ενταξιακές διαδικασίες επειδή έχει αυτοκρατορικό και αυταρχικό όραμα για τη χώρα του και για τον εαυτό του.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι και ο Αλέξης Τσίπρας έχει τέτοιο όραμα - εγώ δεν έχω πειστεί. Νομίζω πως προσπαθεί να μην είναι παρένθεση, να εδραιώσει τη θέση του ως επικεφαλής κόμματος εξουσίας μεταχειριζόμενος τα γνωστά καθ' ημάς τεχνάσματα: ισχυρή διείσδυση στον κρατικό μηχανισμό, δημιουργία έμπιστων μέσων επικοινωνίας, διαπλοκή με ισχυρούς επιχειρηματίες. Ολα αυτά που είδαμε το 2016, όσο επέτρεπε η διαπραγματευτική καταχνιά.
Κατά το 2016 λοιπόν επιβεβαιώθηκε η τάση μέρους του πολιτικού κατεστημένου των Δυτικού Κόσμου να διεκδικήσει διεύρυνση (ή και απόλυτη άσκηση) της εξουσίας του στα εθνικά σύνορα, αντιτιθέμενο στους περιορισμούς που του θέτουν η οικονομική παγκοσμιοποίηση και η συμμετοχή σε διακρατικούς οργανισμούς. Αλλά δεν είναι βέβαιο ότι αυτή η τάση θα επικρατήσει: ήδη το Brexit μοιάζει πολύ δυσκολότερη υπόθεση από όσο φαντάζονταν οι εμπνευστές του και φαίνεται εντελώς απίθανο να ενισχύσουν παρόμοιες τάσεις οι επικείμενες εκλογές στη Γαλλία και στη Γερμανία. Ακόμη, δεν θα είναι καθόλου εύκολο για τον Τραμπ να σπάσει τους οικονομικούς δεσμούς με την Κίνα και να την περικυκλώσει πολιτικά, προωθώντας τη συμμαχία με τη Ρωσία. Δεν είναι τα πάντα ζήτημα πολιτικής βούλησης και συσχετισμών ισχύος, όπως διακηρύσσει συνέχεια ο Αλέξης Τσίπρας: οι δομές (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές) που έχουν διαμορφωθεί επί δεκαετίες δεν θα παραδοθούν τόσο εύκολα στους τυχοδιώκτες μαθητευόμενους μάγους της πολιτικής.
Αλλά δεν αποκλείεται να συμβούν τα χειρότερα. Και τότε οι απόλυτοι, ως ο Βλαδίμηρος Πούτιν, κυρίαρχοι των εθνικών κρατών θα έχουν να αντιμετωπίσουν ο ένας τον άλλον όπως τον παλιό κακό καιρό οι βασιλιάδες.
5. Η βία έχει όνομα;
Του Γιάννη Πανούση*
Δεν είδα ούτε το φόνο ούτε το δραπέτη
Δήμητρα Χριστοδούλου, «Περί το τέλος της ημέρας»
Ελλάδα. Η χώρα των εξαιρέσεων και των εξαιρετικών περιστάσεων.
Ελλάδα. Η χώρα όπου ο νόμος της Πολιτείας δεν είναι νόμος, αφού τελικά η ανομία γίνεται «εφαρμοστέος νόμος».
Το πολιτικοκοινωνικό παιχνίδι διεξάγεται εκτός ορίων. Η πολιτικοκοινωνική απέχθεια απέναντι σε νόμους και κανόνες βλάπτει σοβαρά τη Δημοκρατία.
Ενα άβουλο, αμήχανο κι ενοχικό πολιτικό σύστημα, που περιμένει τη λύση ή άνωθεν ή από τον δρόμο, είναι ευάλωτο σε κάθε είδους επιτιθεμένους.
Βία, παρανομία και «ανατροπή» γίνονται ένα ιδεολογ[ηματ]ικό κουβάρι. Κοινός παρονομαστής = η γοητεία της καταστροφής και «ο επαναστατικός χαρακτήρας των εγκλημάτων εξυγίανσης της μολυσμένης κοινωνίας».
Το δημοκρατικό σύστημα και ο κοινοβουλευτισμός αμφισβητούνται εν τω συνόλω τους [άνθρωποι, δομές, αρχές] και η βία καταγγέλλεται ή και δοξολογείται «με το κομμάτι». Η άσκηση βίας για τη διεκδίκηση και πραγμάτωση κάθε [παρ]άνομης δραστηριότητας [με τον όποιο ιδεολογικό μανδύα] δια-σπάει οριστικά το μεταπολιτευτικό κοινωνικό συμβόλαιο και καταλήγει σε ακραίο κανιβαλισμό όλων προς όλους. Η επιθετική και μάγκικη υφολογία, με τις ανάλογες εκφράσεις προσβολής ή τρομοκράτησης του άλλου [και της αντίθετης άποψης], στην ουσία συνιστούν μια βαθιά εχθρότητα κατά της ελευθερίας και των ελευθεριών. Ουδείς ασχολείται με το δίκιο του άλλου και ο καθείς απολυτοποιεί το δικό του, αυτονομιμοποιώντας τη χρήση βίας.
Η χώρα έχει αποκτήσει μια Νέα Αξιακή Τάξη [ΝΕΑΤ] που συγκροτείται από διάφορες ένοπλες ομάδες, οι οποίες δεν[θεωρούν ότι] δεσμεύονται από τους νόμους και το Σύνταγμα.
Μολονότι εν αμφιβολία πρέπει να δεχτούμε την καλή εκδοχή [εν τοις αμφιβόλοις το καλοθελές δεχόμεθα] και μολονότι η επιείκεια είναι «επανόρθωμα νομίμου δικαίου» το να παζαρεύει η Δημοκρατία με τον κάθε «αντι-στεκόμενο» για το τι είναι έγκλημα και τι ποινή προβλέπει ο νόμος δεν νομίζω ότι τιμά το κράτος δικαίου.
Το αφήγημα της θεσμικής σύγχυσης και παλινωδίας, πλαισιωμένο με ιδεοληπτική ενδοτικότητα, όχι μόνο διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο [θέτοντας σε κατάσταση ανασφάλειας όλο τον λαό] αλλά και σηματοδοτεί την ανευθυνότητα της Πολιτείας στη διαχείριση του ελάχιστου χρέους οριοθέτησης νόμιμου/παράνομου, τιμωρητέου/μη τιμωρητέου κ.λπ.
Οποιο κόμμα, όποιος φορέας, όποιος ηγέτης [νομίζει ότι] εκπροσωπεί ή εγγυάται το κράτος δικαίου ας πάρει μια πρωτοβουλία το 2017 προκειμένου να συμφωνηθούν τα όρια της δημοκρατικής νομιμοποίησης και να θωρακιστεί η ελληνική κοινωνία από κάθε μορφή βίας.
Πολιτική δημοκρατική πορεία προς την ανάπτυξη και την ευημερία με την κοινωνία έμφοβη και τους διαφωνούντες «ένοπλους» δεν υπάρχει.
*Kαθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην υπουργός.
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
6. Πολιτικώς ορθόν
Του Θεόδωρου Πάγκαλου
Τις τελευταίες μέρες δημιουργήθηκε μια ευρύτατη διένεξη γύρω απ' την απόκρυψη και τελικά τη διαρροή της επιστολής της ελληνικής κυβέρνησης προς τους «θεσμούς». Η κυβέρνηση, για να δικαιολογήσει την ακατονόμαστη συμπεριφορά της, επικαλέστηκε την πολιτική ορθότητα. Είπε, δηλαδή, ότι δεν μπορούσε να δημοσιοποιήσει επίσημη επιστολή που δεν είχε παραλάβει ακόμα ο αποδέκτης. Είναι βέβαια απορίας άξιον γιατί αυτή την ευαισθησία δεν την επέδειξε πριν αποφασίσει τις προεκλογικού χαρακτήρα διανομές δώρων προς τους αναξιοπαθούντες.
Τη δεκαετία του '60 γεννήθηκε στην Αμερική ο όρος και η πρακτική του «politically correct». Ηταν μόδα και είχε ημερομηνία λήξης, όπως καταδεικνύει το αποτέλεσμα των πρόσφατων αμερικανικών προεδρικών εκλογών. Εξελέγη ο Τραμπ, ο οποίος σε όλη τη διάρκεια της εκστρατείας του, με επιμονή θα λέγαμε, κακοποιούσε συνεχώς τη συμπεριφορά που επέβαλλε η πολιτική ορθότης και έφτασε μέχρι το αδιανόητο, την αμφισβήτηση δηλαδή του μελλοντικού αποτελέσματος των εκλογών στις οποίες μετείχε. Παλιότερα, ήταν πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κάποιος την εφαρμογή των κανόνων της πολιτικής ορθότητας σε διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες ή τέλος σε αυτήν την ίδια την πολιτική. Ηταν η εποχή που οποιοσδήποτε δεν χρησιμοποιούσε τον όρο «αφροαμερικανός» αν έλεγε «μαύρος» ή «νέγρος» ή οτιδήποτε άλλο σχετικό καταδικαζόταν στο πυρ το εξώτερο. Η εποχή που οι εφημερίδες είχαν σαν τίτλο όχι ποιος νίκησε ούτε καν ποιος έχασε αλλά κάτι σαν αυτό που ακολουθεί: «Παραλίγο να κερδίσει ο...», για τον ηττηθέντα αντίπαλο.
Οπως συμβαίνει γενικά με τις μόδες, η πολιτική ορθότης έφτασε με καθυστέρηση στην Ελλάδα, όταν πια είχε αρχίσει να παρακμάζει έξω από τα σύνορα. Τότε, επωφελούμενοι και των μεγάλων εκλογικών θριάμβων της πασοκαρίας, νέες μάζες νεόπλουτων και βλαχαδερών εισέβαλαν στην πολιτική κοινωνική σκηνή. Αυτοί οι παράγοντες είχαν ποδοπατήσει τις παλιές αξίες και απομακρύνει τους παλιούς αγωνιστές για να αναρριχηθούν οι ίδιοι και να καταλάβουν τις θέσεις τους.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Πρωθυπουργό. Είναι από σπίτι που διαθέτει οικονομική άνεση, εργολάβων της μεγάλης εποχής της χούντας. Η οικονομική άνεση συνοδεύεται από παχυλή άγνοια και έλλειψη πολιτισμού. Ο νέος είναι όπως τον κάνανε. Δεν σπουδάζει τίποτα ουσιαστικό, διακρίνεται όμως στα αμφιθέατρα των καταλήψεων και των απεργιών. Κακοποιεί, όταν μιλάει, ιδιαίτερα χωρίς χειρόγραφο, όχι μόνο τις ξένες γλώσσες τις οποίες μισοξέρει, αλλά και τη γραμματική και το συντακτικό της καθομιλουμένης. Βαρβαρότητα και μισαλλοδοξία αποπνέουν οι επιδόσεις του μέσα και έξω απ' τη Βουλή. Πριν ακόμα γίνει πρωθυπουργός αποκαλεί τους αντιπάλους του πράκτορες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και των ξένων συμφερόντων, γερμανοτσολιάδες, προδότες, τους απειλεί με βιαιοπραγίες («δεν θα μπορείτε να βγαίνετε απ' τα σπίτια σας») και κερδίζει τις πρώτες εκλογές βίας που έγιναν μετά το 1961 στην Ελλάδα. Οι αντίπαλοι απλώς είχαν τρομοκρατηθεί.
Ως Πρωθυπουργός δεν αλλάζει χαρακτήρα. Εξάλλου υποθέτω ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Προσθέτει στη συμπεριφορά του τα θέλγητρα της αλαζονείας και της εγωπάθειας. Κατακλυσμός τα «εγώ» όταν μιλάει για το κόμμα του ή για την κυβέρνηση όλων των Ελλήνων ή ακόμα και για την πατρίδα στο σύνολό της. Παράλληλα όμως, και αυτό είναι χαρακτηριστικό της επιπολαιότητας μιας μοδάτης επικάλυψης από ξενόφερτες έννοιες, συναντάει την ανθούσα σε αυτές τις παρυφές του πολιτισμένου κόσμου πολιτική ορθότητα και την ασκεί με ιδιαίτερη αλαζονεία.
Πρέπει λοιπόν να πιούμε το ποτήρι μέχρι το τέλος; Να εξευτελιστούμε στο έπακρον; Τι είναι αυτά τα τσαλίμια και τα κόλπα με τη γερμανική ηγεσία; Μετά μια χυδαία επίθεση στη σωματική ακεραιότητα, που έχει προκύψει από πολιτική επίθεση εναντίον του υποτιθέμενου αντιπάλου του, αφού μίλησε για ψυχική αστάθεια, που προφανώς δεν μπορεί παρά να έχει προκύψει από τη σωματική αναπηρία, ο χυδαίος και οιηματίας νεαρός νεόπλουτος προσπάθησε να δημιουργήσει, αυτός ο ανύπαρκτος, ρήγμα στην πολιτική ηγεσία της Γερμανίας και τετελεσμένα γεγονότα στο επίπεδο των 27 χωρών της Ευρώπης.
Τσαλακωμένος ο Τσιπουράς μας, επιμένει να μένει στην αρχή και να την εξασφαλίζει στους αργομίσθους, που συγκροτούν την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία. Δεν ξέρω αν ο τράχηλος του Ελληνα ανέχεται «ζυγόν». Εξευτελισμό όμως ανέχεται κατ' επανάληψη. Ηρθε η ώρα του ξεσηκωμού. Μην αμφισβητήσουμε το δικαίωμα των συριζαίων στον λόγο αλλά να μην ανεχόμαστε πια τον μονόλογο, που έχουν εγκαταστήσει εδώ και δυο χρόνια στην πολιτική έρημο που δημιούργησαν με τους τραμπουκισμούς και την ασυδοσία.
Προχθές μια κυρία μού είπε σε ένα πεζοδρόμιο: «Αισθάνομαι ότι κυβερνάει 10 χρόνια ο Τσίπρας. Κάντε κάτι να μας απαλλάξετε». Ας κάνουμε λοιπόν κάτι μέσα στο πλαίσιο των συνταγματικών μας δικαιωμάτων.
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
7. Υποδειγματικός λαϊκισμός
Του Πέτρου Μαρτινίδη
«Γιατί όποιος παλεύει για το δίκιο έχει πάντα δίκιο.
Οποιος υπερασπίζεται την ανθρωπότητα έχει πάντα δίκιο».
Το τραγούδι του Κόμματος (1949)
Ο λαϊκισμός ταυτίζεται με τη δημαγωγία, από την εποχή της αρχαίας Ρώμης. Στη Ρωσία του 19ου αιώνα, με τους ναρόντνικους, απέκτησε μια μυστηριακή διάσταση, ανάγοντας τον «λαό» σε πηγή σοφίας, καλλιτεχνικής δημιουργίας και ειδυλλιακής διαβίωσης. Αλλά στη Ρωσία του 19ου αιώνα τα πάντα είχαν μυστηριακή διάσταση. Στη Γαλλία των αρχών του 20ού αιώνα ο όρος «populisme» προσέγγισε εκ νέου την αρχική σημασία, παραπέμποντας υποτιμητικά σε σοσιαλιστικά κόμματα, κυρίως, και μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ταυτίστηκε με τη φτηνή κολακεία του πλήθους, από κάθε λογής πολιτικό σχηματισμό, για την απολαβή πολιτικού οφέλους.
Οπως δείχνει η ίδια η λέξη, ο λαϊκισμός συνδέεται με θαυμαστές ιδιότητες του λαού, μα για να έχουν νόημα αυτές οι ιδιότητες πρέπει να αντιπαρατεθούν σε εκείνες άλλων ομάδων, που δεν είναι «λαός» - στις λεγόμενες ελίτ. Ετσι, δεν αρκεί στον λαϊκιστή να εγκωμιάζει τη λαϊκή σοφία, την εργατικότητα, την ευπιστία ή την πηγαία καλοσύνη. Του χρειάζεται να ανακαλεί μνήμες αγώνων, ενάντια σε κατακτητές ή ενάντια σε πλουτοκρατικές μειονότητες, και να καλεί στην επανάληψη τέτοιων αγώνων, υπό τη δική του ηγεσία. Ξένοι εισβολείς ή ντόπιοι εκμεταλλευτές, κι ακόμη καλύτερα ντόπιοι εκμεταλλευτές στην υπηρεσία ξένων εισβολέων, αποτελούν τον ιδεώδη εχθρό, που εξασφαλίζει μια ιδεώδη συσπείρωση. Μπορεί ο «λαός» να μη βελτιώνει, έτσι, το βιοτικό του επίπεδο, απολαμβάνει όμως την περηφάνια της μοναδικότητάς του, τη θαλπωρή της συντροφικότητας σε μια γενικευμένη μιζέρια η οποία κατατροπώνει, ως τέτοια, τις ξενόδουλες ελίτ και την αγάπη ενός χαρισματικού ηγέτη.
Οι τελευταίες μέρες της πολιτικής μας ζωής είναι γεμάτες από υποδειγματικές εκδηλώσεις λαϊκισμού. Μολονότι η απόφαση διανομής του περίφημου πλεονάσματος σε ετερόκλητους αναξιοπαθούντες έχει θέσει σε κίνδυνο κάτι πολύ σημαντικότερο - την ολοκλήρωση της διαπραγμάτευσης -, βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ ισχυρίστηκε πως το να επιδιωχθεί συνεννόηση με τους δανειστές για αυτή τη διανομή θα ισοδυναμούσε με το να ζητιόταν άδεια από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, το 1941, προτού αρχίσει η αντίσταση! Βέβαια, όταν οποιοιδήποτε αλήτες μπορούν να καίνε κάθε βράδυ μερικά τρόλεϊ έξω από το Πολυτεχνείο, θεωρώντας ότι διεξάγουν ίδιο αγώνα με εκείνους που στο Πολυτεχνείο του 1973 έπαιζαν τα κεφάλια τους ενάντια στη χούντα, γιατί ο βουλευτής να μην ταυτίζει το έπος της αντίστασης στους ναζί με την απουσία κάθε προηγούμενης συνεννόησης με τους δανειστές;
Καμιά σύγκριση δεν είναι αθέμιτη, όταν οι λέξεις χάνουν τη σημασία τους. Οι δε κυβερνητικοί βουλευτές δείχνουν να αδιαφορούν για τη σημασιολογία όσο και για τη γραμματική. Μολονότι έχουν υφυπουργό Παιδείας τον κ. Ζουράρι. (Εκτός αν αυτή ακριβώς είναι η εξήγηση, αφού ο υφυπουργός επιδίδεται συχνά σε εκκεντρικές συνδέσεις σημαινόντων - σημαινόμενων.) Αλλά και στη γραμματική λ.χ. άκουσα τον νυν υπουργό Δικαιοσύνης κ. Κοντονή να απορρίπτει ως «αφελή» τη διάκριση «εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων». Αγνοώντας καταφανώς τις διαφορές μεταβατικών - αμετάβατων ρημάτων και θεωρώντας ότι «εκμεταλλευόμενος» είναι εκείνος που «εκμεταλλεύεται», όπως ο «εκμεταλλευτής». Ισως για αυτό, ο ίδιος υπουργός αγνόησε τις σαφείς διευκρινίσεις του Πρωθυπουργού και του υπουργού Οικονομικών για το διανεμόμενο πλεόνασμα ως «εφάπαξ επίδομα», ονομάζοντάς το δύο φορές, όπως επίσης τον άκουσα, «επαναφορά της 13ης σύνταξης».
Και για να συμπληρωθεί το πορτρέτο του «υποδειγματικού λαϊκισμού», ο κ. Πρωθυπουργός, ενώ περνά τον περισσότερο χρόνο του σε επισκέψεις στο Βερολίνο ή σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, έχοντας ήδη εγκαινιάσει το προσωπικό του γραφείο στη Θεσσαλονίκη, όπου υποσχέθηκε να παρίσταται κάθε μήνα, δήλωσε προχθές στους Κρητικούς ότι εφεξής θα επισκέπτεται πολύ πιο τακτικά τη μεγαλόνησο. Δεδομένου ότι μόνο ο Θεός νοείται ως «πανταχού παρών», ο ηγέτης που ανταγωνίζεται μια τέτοια ιδιότητα είναι αναμφίβολα χαρισματικός. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη και το πώς έλαμψε αίφνης από αγαλλίαση το πρόσωπο του κ. Πολάκη όταν, στην ίδια ομιλία στην Κρήτη, ο Πρωθυπουργός αναφέρθηκε σε «κρητικόπουλο που βρίσκεται επικεφαλής στον αγώνα για άμεση βελτίωση των κρατικών παροχών υγείας», τα χαρίσματα του ηγέτη θυμίζουν πλέον εκείνη τη θαυματουργική θεραπεία του δαιμονισμένου από τα Γάδαρα. Εκεί, η θεϊκή δύναμη έδιωξε τα δαιμόνια από τον άνθρωπο και τα έστειλε σε αγέλη χοίρων. Οπως και τότε, «τις άρα ούτος εστίν;» θα διερωτήθηκαν αμέσως, φαντάζομαι, όσοι έβλεπαν στην τηλεόραση αυτή τη φάση από την ομιλία του κ. Τσίπρα. Καίτοι έχω την αίσθηση πως μπορεί να πρόκειται για το αντίστροφο (από τον χοίρο σε όσους έσπευσαν να χτυπήσουν με ενθουσιασμό στην πλάτη το «κρητικόπουλο»), το θεϊκό θαύμα παραμένει θεϊκό θαύμα.
Σε συνθήκες θαύματος, επίσης, μπορεί να αποδοθεί το γεγονός ότι καταποντίζονται ιστορικά έντυπα σαν το «Βήμα» ή τα «Νέα» (με ό,τι το «ιστορικά» συνεπάγεται σε πολιτικές διασυνδέσεις, μα και σε έγκριτη εγγραμματοσύνη), ενώ δεν έχουν πρόβλημα μακροημέρευσης έντυπα όπως η εφημερίδα «Kontra», ή δυνατότητα να αρχίσει να εκδίδεται μια εφημερίδα όπως η «Documento». Με το να αλλοιώνει τη γλώσσα, να προσδιορίζει μιαρούς εχθρούς του λαού και να διαθέτει χαρισματικό ηγέτη, ο υποδειγματικός λαϊκισμός μπορεί πλέον να προχωρήσει και στο επόμενο στάδιο: να αποτελέσει τον προθάλαμο ενός ολοκληρωτισμού. Αυτό απέδειξαν αρκετοί λαϊκισμοί μέχρι τώρα, ακόμη και λιγότερο υποδειγματικοί.
*Kαθηγητής στο ΑΠΘ και συγγραφέας.
 |
| Προσθήκη λεζάντας |
Του Δημήτρη Κ. Ψυχογιού
Προσπαθώντας να θυμηθούμε τα πολιτικά σημαντικά στην Ελλάδα και στον κόσμο κατά το 2016, στη ρηχή και αναξιόπιστη μνήμη μας έρχονται αμέσως εκτός συνόρων εικόνες: η νίκη του Τραμπ, η υπερψήφιση του Brexit, το πραξικόπημα στην Τουρκία, η τζιχαντιστική τρομοκρατία, ο πόλεμος στη Συρία, οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, οι διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Κύπρου. Σε ό,τι αφορά την Ελλάδα, τη δική μου τουλάχιστον μνήμη τη σκεπάζει η καταχνιά που αναδύεται από τον βάλτο των διαπραγματεύσεων επί διαπραγματεύσεων για θέματα που νόμιζες πως είχαν ήδη ρυθμιστεί - καταχνιά που μέσα της διακρίνονται καραβάνια απελπισμένων προσφύγων και κάπου κάπου τη διασχίζουν απειλητικοί κεραυνοί, όπως ο πλειστηριασμός των τηλεοπτικών αδειών.
Θα ασχοληθώ με τα μακρινά και μολοντούτο ευδιάκριτα κορυφαία γεγονότα, του Τραμπ και του Brexit, γιατί συνδέονται και με τη δική μας κατάσταση. Οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν πως εκφράζουν την ίδια τάση των δυτικών κοινωνιών που αποτελεί συνισταμένη διαφόρων αιτίων: αντιελιτισμός, εθνικισμός, λαϊκισμός, αντιπαγκοσμιευτικότητα, κρίση ταυτοτήτων, αύξηση ανισοτήτων, μεταναστευτικές ροές. Οι διαφορές έγκεινται στις δοσολογίες των αιτίων, ανάλογα με τον αναλυτή - αλλά υπάρχει γενική συμφωνία ότι τα αίτια αναφέρονται στις κοινωνίες, στους ψηφοφόρους δηλαδή. «Κάτι» αλλάζει στις κοινωνίες και τις οδηγεί στην περιχαράκωση και στην αμφισβήτηση των πολιτικών ελίτ.
Ακόμα και αν δεχθούμε πως οι εκλογικές αναμετρήσεις είναι καλός δείκτης για τις κοινωνικές αλλαγές, το πρόβλημα είναι πως οι ψηφοφόροι στην Αμερική πλειοψηφικά ήσαν υπέρ της Χίλαρι Κλίντον - έλαβε 48% της «λαϊκής ψήφου» έναντι 46% του Ρόναλντ Τραμπ, σχεδόν τρία εκατομμύρια ψήφους περισσότερες. Ο τελευταίος κέρδισε όχι επειδή έγιναν οι τρομερές κοινωνικές μεταστροφές που αναφέρονται παραπάνω αλλά επειδή έκανε καλύτερη προεκλογική εκστρατεία σε Πολιτείες-κλειδιά, περιθωριακές και μικρές κατά κανόνα, κερδίζοντας τους εκλέκτορές τους: μερικές χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες ψήφοι στις συγκεκριμένες Πολιτείες έδωσαν τη νίκη στον Τραμπ.
Στη Βρετανία ήταν ήδη γνωστό από δημοσκοπήσεις πολλών ετών πως οι ψηφοφόροι ήσαν διαιρεμένοι στο ζήτημα του Brexit και πως το αποτέλεσμα θα κρινόταν με μικρή διαφορά. Το τελικό αποτέλεσμα (52%-48%) σημαίνει πως 1.170.000 ψηφοφόροι παραπάνω προτίμησαν την έξοδο έναντι της παραμονής στην Ενωση. Αν οι μισοί από αυτούς (το 2%, 600.000 άνθρωποι) είχαν ψηφίσει υπέρ της παραμονής και το Brexit είχε ηττηθεί, θα είχαμε το δικαίωμα να συναγάγουμε ότι η βρετανική κοινωνία σέβεται τις ελίτ που την κυβερνούν, είναι διεθνιστική, υπέρ της μετανάστευσης, εξισωτική, κ.τ.λ., ότι κυριαρχούν δηλαδή στο εσωτερικό της τα αντίθετα των δεινών που αιτιολογούν την επιλογή του Brexit; Από το 2% των ψηφοφόρων, λιγότερο από το 1% του πληθυσμού, είναι δυνατόν να συναχθούν τέτοια συμπεράσματα ή τα αντίθετά τους;
Φυσικά τα δεινά υπάρχουν και τίθενται στον δημόσιο λόγο, για τούτο και τα συζητάμε και εδώ, αλλά νομίζω ότι η προσοχή μας πρέπει να αποσυρθεί από τις κοινωνίες και να στραφεί στο πολιτικό προσωπικό - στο εσωτερικό του είναι που εμφανίζονται και γίνονται ισχυρές τάσεις «αντιελιτισμού», τυχοδιωκτισμού, εθνικισμού, περιχαράκωσης στα εθνικά κράτη, απόρριψης της παγκοσμιοποίησης. Ο αντιελιτισμός είναι σε εισαγωγικά διότι είναι δύσκολο να θεωρήσει κανείς αντιελίτ την «κυβέρνηση των 14 δισεκατομμυρίων δολαρίων» του Τραμπ ή τον Μπόρις Τζόνσον, επικεφαλής της εκστρατείας υπέρ του Brexit, πρώην δήμαρχο Λονδίνου και νυν υπουργό Εξωτερικών, συμμαθητή του Ντέιβιντ Κάμερον στο Eton College, όπου διασταυρώθηκαν και με τον, κατά 4 χρόνια μεγαλύτερό τους, δικό μας Ευκλείδη Τσακαλώτο. Μου φαίνεται πως όλοι αυτοί, του Τσακαλώτου περιλαμβανομένου, είναι τόσο αντιελίτ όσο και ο Ανδρέας Παπανδρέου που, πρωθυπουργός όντας, τα έβαζε με τους «ελίτες» γενικώς - αλλά εννοούσε βέβαια την αντίπαλη μόνο πολιτική ελίτ.
Και επειδή τα φαινόμενα αυτά είναι πανευρωπαϊκά, δύσκολα επίσης μπορεί κανείς να θεωρήσει αντιελίτ την οικογένεια Λεπέν που παίζει εδώ και μισό αιώνα σημαντικό ρόλο στα πράγματα της Γαλλίας ή το «Κόμμα Ελευθερίας» που συγκυβέρνησε με το Λαϊκό Κόμμα για επτά χρόνια την Αυστρία. Αυτό που συμβαίνει, νομίζω, είναι ότι κάποιες νέες πολιτικές ελίτ αναδεικνύονται ως ισχυρές δυνάμεις, ενίοτε αντικαθιστούν κιόλας τις φθαρμένες παλαιές. Ας μην ξεχνάμε πως ο Τραμπ κατάφερε κάτι το αντίστοιχο με τον Μπερλουσκόνι στην Ιταλία: κατέκτησε τον μηχανισμό του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και κέρδισε τον τίτλο του υποψήφιου προέδρου, όπως ο Μπερλουσκόνι κατάφερε προ εικοσιπενταετίας με τον μηχανισμό του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμματος. Οι επαγγελματίες πολιτικοί, στελέχη των κομμάτων, είχαν αποφασίσει πριν από τους ψηφοφόρους πολίτες ποιος είναι ο εκλεκτός τους και μετά τον παρουσίασαν σε αυτούς.
Θέλω να πω, την «αντιελιτιστική», εθνοκεντρική ή εθνικιστική ατζέντα τη θέτουν τα ίδια τα κόμματα, το πολιτικό προσωπικό, όχι η «κοινωνία». Υπάρχουν φυσικά μικρά ακροδεξιά ή ακροαριστερά κόμματα που έχουν μόνιμα τέτοια ατζέντα - ουδείς ενδιαφέρεται. Τα προβλήματα δημιουργούνται όταν την υιοθετούν τα mainstream κόμματα. Ο Κάμερον υποσχέθηκε το δημοψήφισμα το 2013 για να μη χάσει την ηγεσία του Συντηρητικού Κόμματος - τα κατάφερε, αλλά εκπαραθυρώθηκε μετά το δημοψήφισμα. Για δύο χρόνια παραπάνω πρωθυπουργίας διακύβευσε με την τυχοδιωκτική του συμπεριφορά κρίσιμα συμφέροντα της χώρας του και της Ευρώπης. Γιατί όμως στο Συντηρητικό Κόμμα υπήρχε τόσο ισχυρή φράξια υπέρ του Brexit ώστε να αναγκαστεί ο Κάμερον να υποσχεθεί δημοψήφισμα, γιατί ο Τζέρεμι Κόρμπιν, ηγέτης του κατεξοχήν φιλευρωπαϊκού Εργατικού Κόμματος, υπήρξε τόσο χλιαρός υποστηρικτής του remain;
Νομίζω πως αυτό που συμβαίνει είναι ότι μέρος του πολιτικού κατεστημένου του Δυτικού Κόσμου διεκδικεί ξανά για τον εαυτό του την πλήρη κυριαρχία επί της χώρας του. Οι πολιτικοί νιώθουν πολύ πριν από τους πολίτες την απώλεια «εθνικής κυριαρχίας» που συνεπάγονται η συμμετοχή σε υπερεθνικούς θεσμούς και η οικονομική παγκοσμιοποίηση. Τα κυβερνώντα κόμματα νιώθουν δεσμεύσεις που απειλούν ζωτικά τους συμφέροντα - απλό παράδειγμα: πώς να δώσεις προεκλογικά δωράκια, αυξάνοντας το δημόσιο χρέος, για να κερδίσεις, όταν οι κανόνες της Ενωσης δεν επιτρέπουν ελλείμματα μεγαλύτερα του 3%; Πολύ περισσότερο είσαι δεσμευμένος όταν, επειδή βρίσκεσαι σε μνημόνιο, οι Ευρωπαίοι θέτουν θέμα ακόμα και για το ευτελές ποσό των 617 εκατομμυρίων που μοιράζεις στους συνταξιούχους για να τους έχεις με το μέρος σου. Δεν είναι λογικό να αισθάνεται αδικημένη και να γίνεται ευρωσκεπτικιστική η κυβέρνηση Τσίπρα όταν της δημιουργούν τέτοια προβλήματα, ενώ οι κυβερνήσεις Καραμανλή (του Μικρού έως Ελάχιστου) είχαν τη δυνατότητα να ξοδεύουν δεκαπλάσια κάθε χρόνο και εκατονταπλάσια συνολικά;
Πρακτικά, οι αντιμνημονιακές πολιτικές δυνάμεις της Ελλάδας όλα αυτά τα χρόνια καλλιέργησαν έμμεσα ή άμεσα τον ευρωσκεπτικισμό (ή και τον αντιευρωπαϊσμό) διεκδικώντας το δικαίωμα να δανείζονται ασυστόλως για να τα ξοδεύουν και να μένουν στην εξουσία - και εκ των υστέρων να τους χαρίζονται τα δανεικά· αυτό βαπτίσθηκε «ανάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκής κυριαρχίας». Αλλά, βεβαίως, πρόκειται για μικρότερο κακό από το γεγονός ότι ο Ερντογάν διέκοψε τις όποιες ενταξιακές διαδικασίες επειδή έχει αυτοκρατορικό και αυταρχικό όραμα για τη χώρα του και για τον εαυτό του.
Πολλοί υποστηρίζουν ότι και ο Αλέξης Τσίπρας έχει τέτοιο όραμα - εγώ δεν έχω πειστεί. Νομίζω πως προσπαθεί να μην είναι παρένθεση, να εδραιώσει τη θέση του ως επικεφαλής κόμματος εξουσίας μεταχειριζόμενος τα γνωστά καθ' ημάς τεχνάσματα: ισχυρή διείσδυση στον κρατικό μηχανισμό, δημιουργία έμπιστων μέσων επικοινωνίας, διαπλοκή με ισχυρούς επιχειρηματίες. Ολα αυτά που είδαμε το 2016, όσο επέτρεπε η διαπραγματευτική καταχνιά.
Κατά το 2016 λοιπόν επιβεβαιώθηκε η τάση μέρους του πολιτικού κατεστημένου των Δυτικού Κόσμου να διεκδικήσει διεύρυνση (ή και απόλυτη άσκηση) της εξουσίας του στα εθνικά σύνορα, αντιτιθέμενο στους περιορισμούς που του θέτουν η οικονομική παγκοσμιοποίηση και η συμμετοχή σε διακρατικούς οργανισμούς. Αλλά δεν είναι βέβαιο ότι αυτή η τάση θα επικρατήσει: ήδη το Brexit μοιάζει πολύ δυσκολότερη υπόθεση από όσο φαντάζονταν οι εμπνευστές του και φαίνεται εντελώς απίθανο να ενισχύσουν παρόμοιες τάσεις οι επικείμενες εκλογές στη Γαλλία και στη Γερμανία. Ακόμη, δεν θα είναι καθόλου εύκολο για τον Τραμπ να σπάσει τους οικονομικούς δεσμούς με την Κίνα και να την περικυκλώσει πολιτικά, προωθώντας τη συμμαχία με τη Ρωσία. Δεν είναι τα πάντα ζήτημα πολιτικής βούλησης και συσχετισμών ισχύος, όπως διακηρύσσει συνέχεια ο Αλέξης Τσίπρας: οι δομές (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές) που έχουν διαμορφωθεί επί δεκαετίες δεν θα παραδοθούν τόσο εύκολα στους τυχοδιώκτες μαθητευόμενους μάγους της πολιτικής.
Αλλά δεν αποκλείεται να συμβούν τα χειρότερα. Και τότε οι απόλυτοι, ως ο Βλαδίμηρος Πούτιν, κυρίαρχοι των εθνικών κρατών θα έχουν να αντιμετωπίσουν ο ένας τον άλλον όπως τον παλιό κακό καιρό οι βασιλιάδες.
 |
| "ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/1/17 |
Του Γιάννη Πανούση*
Δεν είδα ούτε το φόνο ούτε το δραπέτη
Δήμητρα Χριστοδούλου, «Περί το τέλος της ημέρας»
Ελλάδα. Η χώρα των εξαιρέσεων και των εξαιρετικών περιστάσεων.
Ελλάδα. Η χώρα όπου ο νόμος της Πολιτείας δεν είναι νόμος, αφού τελικά η ανομία γίνεται «εφαρμοστέος νόμος».
Το πολιτικοκοινωνικό παιχνίδι διεξάγεται εκτός ορίων. Η πολιτικοκοινωνική απέχθεια απέναντι σε νόμους και κανόνες βλάπτει σοβαρά τη Δημοκρατία.
Ενα άβουλο, αμήχανο κι ενοχικό πολιτικό σύστημα, που περιμένει τη λύση ή άνωθεν ή από τον δρόμο, είναι ευάλωτο σε κάθε είδους επιτιθεμένους.
Βία, παρανομία και «ανατροπή» γίνονται ένα ιδεολογ[ηματ]ικό κουβάρι. Κοινός παρονομαστής = η γοητεία της καταστροφής και «ο επαναστατικός χαρακτήρας των εγκλημάτων εξυγίανσης της μολυσμένης κοινωνίας».
Το δημοκρατικό σύστημα και ο κοινοβουλευτισμός αμφισβητούνται εν τω συνόλω τους [άνθρωποι, δομές, αρχές] και η βία καταγγέλλεται ή και δοξολογείται «με το κομμάτι». Η άσκηση βίας για τη διεκδίκηση και πραγμάτωση κάθε [παρ]άνομης δραστηριότητας [με τον όποιο ιδεολογικό μανδύα] δια-σπάει οριστικά το μεταπολιτευτικό κοινωνικό συμβόλαιο και καταλήγει σε ακραίο κανιβαλισμό όλων προς όλους. Η επιθετική και μάγκικη υφολογία, με τις ανάλογες εκφράσεις προσβολής ή τρομοκράτησης του άλλου [και της αντίθετης άποψης], στην ουσία συνιστούν μια βαθιά εχθρότητα κατά της ελευθερίας και των ελευθεριών. Ουδείς ασχολείται με το δίκιο του άλλου και ο καθείς απολυτοποιεί το δικό του, αυτονομιμοποιώντας τη χρήση βίας.
Η χώρα έχει αποκτήσει μια Νέα Αξιακή Τάξη [ΝΕΑΤ] που συγκροτείται από διάφορες ένοπλες ομάδες, οι οποίες δεν[θεωρούν ότι] δεσμεύονται από τους νόμους και το Σύνταγμα.
Μολονότι εν αμφιβολία πρέπει να δεχτούμε την καλή εκδοχή [εν τοις αμφιβόλοις το καλοθελές δεχόμεθα] και μολονότι η επιείκεια είναι «επανόρθωμα νομίμου δικαίου» το να παζαρεύει η Δημοκρατία με τον κάθε «αντι-στεκόμενο» για το τι είναι έγκλημα και τι ποινή προβλέπει ο νόμος δεν νομίζω ότι τιμά το κράτος δικαίου.
Το αφήγημα της θεσμικής σύγχυσης και παλινωδίας, πλαισιωμένο με ιδεοληπτική ενδοτικότητα, όχι μόνο διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο [θέτοντας σε κατάσταση ανασφάλειας όλο τον λαό] αλλά και σηματοδοτεί την ανευθυνότητα της Πολιτείας στη διαχείριση του ελάχιστου χρέους οριοθέτησης νόμιμου/παράνομου, τιμωρητέου/μη τιμωρητέου κ.λπ.
Οποιο κόμμα, όποιος φορέας, όποιος ηγέτης [νομίζει ότι] εκπροσωπεί ή εγγυάται το κράτος δικαίου ας πάρει μια πρωτοβουλία το 2017 προκειμένου να συμφωνηθούν τα όρια της δημοκρατικής νομιμοποίησης και να θωρακιστεί η ελληνική κοινωνία από κάθε μορφή βίας.
Πολιτική δημοκρατική πορεία προς την ανάπτυξη και την ευημερία με την κοινωνία έμφοβη και τους διαφωνούντες «ένοπλους» δεν υπάρχει.
*Kαθηγητής Εγκληματολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, πρώην υπουργός.
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
6. Πολιτικώς ορθόν
Του Θεόδωρου Πάγκαλου
Τις τελευταίες μέρες δημιουργήθηκε μια ευρύτατη διένεξη γύρω απ' την απόκρυψη και τελικά τη διαρροή της επιστολής της ελληνικής κυβέρνησης προς τους «θεσμούς». Η κυβέρνηση, για να δικαιολογήσει την ακατονόμαστη συμπεριφορά της, επικαλέστηκε την πολιτική ορθότητα. Είπε, δηλαδή, ότι δεν μπορούσε να δημοσιοποιήσει επίσημη επιστολή που δεν είχε παραλάβει ακόμα ο αποδέκτης. Είναι βέβαια απορίας άξιον γιατί αυτή την ευαισθησία δεν την επέδειξε πριν αποφασίσει τις προεκλογικού χαρακτήρα διανομές δώρων προς τους αναξιοπαθούντες.
Τη δεκαετία του '60 γεννήθηκε στην Αμερική ο όρος και η πρακτική του «politically correct». Ηταν μόδα και είχε ημερομηνία λήξης, όπως καταδεικνύει το αποτέλεσμα των πρόσφατων αμερικανικών προεδρικών εκλογών. Εξελέγη ο Τραμπ, ο οποίος σε όλη τη διάρκεια της εκστρατείας του, με επιμονή θα λέγαμε, κακοποιούσε συνεχώς τη συμπεριφορά που επέβαλλε η πολιτική ορθότης και έφτασε μέχρι το αδιανόητο, την αμφισβήτηση δηλαδή του μελλοντικού αποτελέσματος των εκλογών στις οποίες μετείχε. Παλιότερα, ήταν πολύ ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κάποιος την εφαρμογή των κανόνων της πολιτικής ορθότητας σε διάφορες κοινωνικές δραστηριότητες ή τέλος σε αυτήν την ίδια την πολιτική. Ηταν η εποχή που οποιοσδήποτε δεν χρησιμοποιούσε τον όρο «αφροαμερικανός» αν έλεγε «μαύρος» ή «νέγρος» ή οτιδήποτε άλλο σχετικό καταδικαζόταν στο πυρ το εξώτερο. Η εποχή που οι εφημερίδες είχαν σαν τίτλο όχι ποιος νίκησε ούτε καν ποιος έχασε αλλά κάτι σαν αυτό που ακολουθεί: «Παραλίγο να κερδίσει ο...», για τον ηττηθέντα αντίπαλο.
Οπως συμβαίνει γενικά με τις μόδες, η πολιτική ορθότης έφτασε με καθυστέρηση στην Ελλάδα, όταν πια είχε αρχίσει να παρακμάζει έξω από τα σύνορα. Τότε, επωφελούμενοι και των μεγάλων εκλογικών θριάμβων της πασοκαρίας, νέες μάζες νεόπλουτων και βλαχαδερών εισέβαλαν στην πολιτική κοινωνική σκηνή. Αυτοί οι παράγοντες είχαν ποδοπατήσει τις παλιές αξίες και απομακρύνει τους παλιούς αγωνιστές για να αναρριχηθούν οι ίδιοι και να καταλάβουν τις θέσεις τους.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τον Πρωθυπουργό. Είναι από σπίτι που διαθέτει οικονομική άνεση, εργολάβων της μεγάλης εποχής της χούντας. Η οικονομική άνεση συνοδεύεται από παχυλή άγνοια και έλλειψη πολιτισμού. Ο νέος είναι όπως τον κάνανε. Δεν σπουδάζει τίποτα ουσιαστικό, διακρίνεται όμως στα αμφιθέατρα των καταλήψεων και των απεργιών. Κακοποιεί, όταν μιλάει, ιδιαίτερα χωρίς χειρόγραφο, όχι μόνο τις ξένες γλώσσες τις οποίες μισοξέρει, αλλά και τη γραμματική και το συντακτικό της καθομιλουμένης. Βαρβαρότητα και μισαλλοδοξία αποπνέουν οι επιδόσεις του μέσα και έξω απ' τη Βουλή. Πριν ακόμα γίνει πρωθυπουργός αποκαλεί τους αντιπάλους του πράκτορες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και των ξένων συμφερόντων, γερμανοτσολιάδες, προδότες, τους απειλεί με βιαιοπραγίες («δεν θα μπορείτε να βγαίνετε απ' τα σπίτια σας») και κερδίζει τις πρώτες εκλογές βίας που έγιναν μετά το 1961 στην Ελλάδα. Οι αντίπαλοι απλώς είχαν τρομοκρατηθεί.
Ως Πρωθυπουργός δεν αλλάζει χαρακτήρα. Εξάλλου υποθέτω ότι κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο. Προσθέτει στη συμπεριφορά του τα θέλγητρα της αλαζονείας και της εγωπάθειας. Κατακλυσμός τα «εγώ» όταν μιλάει για το κόμμα του ή για την κυβέρνηση όλων των Ελλήνων ή ακόμα και για την πατρίδα στο σύνολό της. Παράλληλα όμως, και αυτό είναι χαρακτηριστικό της επιπολαιότητας μιας μοδάτης επικάλυψης από ξενόφερτες έννοιες, συναντάει την ανθούσα σε αυτές τις παρυφές του πολιτισμένου κόσμου πολιτική ορθότητα και την ασκεί με ιδιαίτερη αλαζονεία.
Πρέπει λοιπόν να πιούμε το ποτήρι μέχρι το τέλος; Να εξευτελιστούμε στο έπακρον; Τι είναι αυτά τα τσαλίμια και τα κόλπα με τη γερμανική ηγεσία; Μετά μια χυδαία επίθεση στη σωματική ακεραιότητα, που έχει προκύψει από πολιτική επίθεση εναντίον του υποτιθέμενου αντιπάλου του, αφού μίλησε για ψυχική αστάθεια, που προφανώς δεν μπορεί παρά να έχει προκύψει από τη σωματική αναπηρία, ο χυδαίος και οιηματίας νεαρός νεόπλουτος προσπάθησε να δημιουργήσει, αυτός ο ανύπαρκτος, ρήγμα στην πολιτική ηγεσία της Γερμανίας και τετελεσμένα γεγονότα στο επίπεδο των 27 χωρών της Ευρώπης.
Τσαλακωμένος ο Τσιπουράς μας, επιμένει να μένει στην αρχή και να την εξασφαλίζει στους αργομίσθους, που συγκροτούν την κοινοβουλευτική του πλειοψηφία. Δεν ξέρω αν ο τράχηλος του Ελληνα ανέχεται «ζυγόν». Εξευτελισμό όμως ανέχεται κατ' επανάληψη. Ηρθε η ώρα του ξεσηκωμού. Μην αμφισβητήσουμε το δικαίωμα των συριζαίων στον λόγο αλλά να μην ανεχόμαστε πια τον μονόλογο, που έχουν εγκαταστήσει εδώ και δυο χρόνια στην πολιτική έρημο που δημιούργησαν με τους τραμπουκισμούς και την ασυδοσία.
Προχθές μια κυρία μού είπε σε ένα πεζοδρόμιο: «Αισθάνομαι ότι κυβερνάει 10 χρόνια ο Τσίπρας. Κάντε κάτι να μας απαλλάξετε». Ας κάνουμε λοιπόν κάτι μέσα στο πλαίσιο των συνταγματικών μας δικαιωμάτων.
"ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", 31/12-01/01/17
7. Υποδειγματικός λαϊκισμός
Του Πέτρου Μαρτινίδη
«Γιατί όποιος παλεύει για το δίκιο έχει πάντα δίκιο.
Οποιος υπερασπίζεται την ανθρωπότητα έχει πάντα δίκιο».
Το τραγούδι του Κόμματος (1949)
Ο λαϊκισμός ταυτίζεται με τη δημαγωγία, από την εποχή της αρχαίας Ρώμης. Στη Ρωσία του 19ου αιώνα, με τους ναρόντνικους, απέκτησε μια μυστηριακή διάσταση, ανάγοντας τον «λαό» σε πηγή σοφίας, καλλιτεχνικής δημιουργίας και ειδυλλιακής διαβίωσης. Αλλά στη Ρωσία του 19ου αιώνα τα πάντα είχαν μυστηριακή διάσταση. Στη Γαλλία των αρχών του 20ού αιώνα ο όρος «populisme» προσέγγισε εκ νέου την αρχική σημασία, παραπέμποντας υποτιμητικά σε σοσιαλιστικά κόμματα, κυρίως, και μόλις τις τελευταίες δεκαετίες ταυτίστηκε με τη φτηνή κολακεία του πλήθους, από κάθε λογής πολιτικό σχηματισμό, για την απολαβή πολιτικού οφέλους.
Οπως δείχνει η ίδια η λέξη, ο λαϊκισμός συνδέεται με θαυμαστές ιδιότητες του λαού, μα για να έχουν νόημα αυτές οι ιδιότητες πρέπει να αντιπαρατεθούν σε εκείνες άλλων ομάδων, που δεν είναι «λαός» - στις λεγόμενες ελίτ. Ετσι, δεν αρκεί στον λαϊκιστή να εγκωμιάζει τη λαϊκή σοφία, την εργατικότητα, την ευπιστία ή την πηγαία καλοσύνη. Του χρειάζεται να ανακαλεί μνήμες αγώνων, ενάντια σε κατακτητές ή ενάντια σε πλουτοκρατικές μειονότητες, και να καλεί στην επανάληψη τέτοιων αγώνων, υπό τη δική του ηγεσία. Ξένοι εισβολείς ή ντόπιοι εκμεταλλευτές, κι ακόμη καλύτερα ντόπιοι εκμεταλλευτές στην υπηρεσία ξένων εισβολέων, αποτελούν τον ιδεώδη εχθρό, που εξασφαλίζει μια ιδεώδη συσπείρωση. Μπορεί ο «λαός» να μη βελτιώνει, έτσι, το βιοτικό του επίπεδο, απολαμβάνει όμως την περηφάνια της μοναδικότητάς του, τη θαλπωρή της συντροφικότητας σε μια γενικευμένη μιζέρια η οποία κατατροπώνει, ως τέτοια, τις ξενόδουλες ελίτ και την αγάπη ενός χαρισματικού ηγέτη.
Οι τελευταίες μέρες της πολιτικής μας ζωής είναι γεμάτες από υποδειγματικές εκδηλώσεις λαϊκισμού. Μολονότι η απόφαση διανομής του περίφημου πλεονάσματος σε ετερόκλητους αναξιοπαθούντες έχει θέσει σε κίνδυνο κάτι πολύ σημαντικότερο - την ολοκλήρωση της διαπραγμάτευσης -, βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ ισχυρίστηκε πως το να επιδιωχθεί συνεννόηση με τους δανειστές για αυτή τη διανομή θα ισοδυναμούσε με το να ζητιόταν άδεια από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, το 1941, προτού αρχίσει η αντίσταση! Βέβαια, όταν οποιοιδήποτε αλήτες μπορούν να καίνε κάθε βράδυ μερικά τρόλεϊ έξω από το Πολυτεχνείο, θεωρώντας ότι διεξάγουν ίδιο αγώνα με εκείνους που στο Πολυτεχνείο του 1973 έπαιζαν τα κεφάλια τους ενάντια στη χούντα, γιατί ο βουλευτής να μην ταυτίζει το έπος της αντίστασης στους ναζί με την απουσία κάθε προηγούμενης συνεννόησης με τους δανειστές;
Καμιά σύγκριση δεν είναι αθέμιτη, όταν οι λέξεις χάνουν τη σημασία τους. Οι δε κυβερνητικοί βουλευτές δείχνουν να αδιαφορούν για τη σημασιολογία όσο και για τη γραμματική. Μολονότι έχουν υφυπουργό Παιδείας τον κ. Ζουράρι. (Εκτός αν αυτή ακριβώς είναι η εξήγηση, αφού ο υφυπουργός επιδίδεται συχνά σε εκκεντρικές συνδέσεις σημαινόντων - σημαινόμενων.) Αλλά και στη γραμματική λ.χ. άκουσα τον νυν υπουργό Δικαιοσύνης κ. Κοντονή να απορρίπτει ως «αφελή» τη διάκριση «εκμεταλλευτών και εκμεταλλευόμενων». Αγνοώντας καταφανώς τις διαφορές μεταβατικών - αμετάβατων ρημάτων και θεωρώντας ότι «εκμεταλλευόμενος» είναι εκείνος που «εκμεταλλεύεται», όπως ο «εκμεταλλευτής». Ισως για αυτό, ο ίδιος υπουργός αγνόησε τις σαφείς διευκρινίσεις του Πρωθυπουργού και του υπουργού Οικονομικών για το διανεμόμενο πλεόνασμα ως «εφάπαξ επίδομα», ονομάζοντάς το δύο φορές, όπως επίσης τον άκουσα, «επαναφορά της 13ης σύνταξης».
Και για να συμπληρωθεί το πορτρέτο του «υποδειγματικού λαϊκισμού», ο κ. Πρωθυπουργός, ενώ περνά τον περισσότερο χρόνο του σε επισκέψεις στο Βερολίνο ή σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, έχοντας ήδη εγκαινιάσει το προσωπικό του γραφείο στη Θεσσαλονίκη, όπου υποσχέθηκε να παρίσταται κάθε μήνα, δήλωσε προχθές στους Κρητικούς ότι εφεξής θα επισκέπτεται πολύ πιο τακτικά τη μεγαλόνησο. Δεδομένου ότι μόνο ο Θεός νοείται ως «πανταχού παρών», ο ηγέτης που ανταγωνίζεται μια τέτοια ιδιότητα είναι αναμφίβολα χαρισματικός. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη και το πώς έλαμψε αίφνης από αγαλλίαση το πρόσωπο του κ. Πολάκη όταν, στην ίδια ομιλία στην Κρήτη, ο Πρωθυπουργός αναφέρθηκε σε «κρητικόπουλο που βρίσκεται επικεφαλής στον αγώνα για άμεση βελτίωση των κρατικών παροχών υγείας», τα χαρίσματα του ηγέτη θυμίζουν πλέον εκείνη τη θαυματουργική θεραπεία του δαιμονισμένου από τα Γάδαρα. Εκεί, η θεϊκή δύναμη έδιωξε τα δαιμόνια από τον άνθρωπο και τα έστειλε σε αγέλη χοίρων. Οπως και τότε, «τις άρα ούτος εστίν;» θα διερωτήθηκαν αμέσως, φαντάζομαι, όσοι έβλεπαν στην τηλεόραση αυτή τη φάση από την ομιλία του κ. Τσίπρα. Καίτοι έχω την αίσθηση πως μπορεί να πρόκειται για το αντίστροφο (από τον χοίρο σε όσους έσπευσαν να χτυπήσουν με ενθουσιασμό στην πλάτη το «κρητικόπουλο»), το θεϊκό θαύμα παραμένει θεϊκό θαύμα.
Σε συνθήκες θαύματος, επίσης, μπορεί να αποδοθεί το γεγονός ότι καταποντίζονται ιστορικά έντυπα σαν το «Βήμα» ή τα «Νέα» (με ό,τι το «ιστορικά» συνεπάγεται σε πολιτικές διασυνδέσεις, μα και σε έγκριτη εγγραμματοσύνη), ενώ δεν έχουν πρόβλημα μακροημέρευσης έντυπα όπως η εφημερίδα «Kontra», ή δυνατότητα να αρχίσει να εκδίδεται μια εφημερίδα όπως η «Documento». Με το να αλλοιώνει τη γλώσσα, να προσδιορίζει μιαρούς εχθρούς του λαού και να διαθέτει χαρισματικό ηγέτη, ο υποδειγματικός λαϊκισμός μπορεί πλέον να προχωρήσει και στο επόμενο στάδιο: να αποτελέσει τον προθάλαμο ενός ολοκληρωτισμού. Αυτό απέδειξαν αρκετοί λαϊκισμοί μέχρι τώρα, ακόμη και λιγότερο υποδειγματικοί.
*Kαθηγητής στο ΑΠΘ και συγγραφέας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου