Δύσκολα όμως μπορούμε να φανταστούμε ότι αυτός ο ΣΥΡΙΖΑ, με αυτές τις κουλτούρες και τις πρακτικές που τον διαμόρφωσαν, μπορεί να επανέλθει ως εναλλακτικός πόλος εξουσίας. Για να το πετύχει θα χρειαζόταν να επανεπινοήσει τον εαυτό του, να ανασυσταθεί σαν μια ευρεία μεταρρυθμιστική δημοκρατική δύναμη ευρωπαϊκής χώρας. Δεν φαίνεται να έχει τις εσωτερικές δυνάμεις να το επιχειρήσει. Το πιθανότερο είναι να μείνει για καιρό μια μεσαία δύναμη σε έναν τεμαχισμένο και ρευστοποιημένο αντιπολιτευτικό χώρο....

Aπό "ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ"

"ΤΑ ΝΕΑ/ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ", 10-11/06/23

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

Για όλους και όλες οι εκλογές της 21ης Μαΐου ήταν ένας αιφνιδιασμός. Είχε προβλεφθεί η μείωση του ΣΥΡΙΖΑ, όχι η εκλογική του κατάρρευση. Ομως δεν μας αιφνιδίασε τόσο ο ΣΥΡΙΖΑ όσο η ελληνική κοινωνία. Σαν να ψήφισε αναθεωρώντας τον προηγούμενο εαυτό της. Σαν να κοίταξε πίσω την περασμένη δεκαετία της χρεοκοπίας και να είπε «φτάνει, τα πράγματα ήταν αλλιώς, και η Ελλάδα πρέπει να πάει αλλού». Κατά τούτο, ήταν μια ψήφος αλλαγής, όχι κόμματος ή κυβέρνησης, αλλά εποχής. Σαν ένα αίτημα της κοινωνίας η Ελλάδα να βαδίσει στη νέα εποχή. Ο ΣΥΡΙΖΑ κατακρημνίστηκε όχι γιατί είχε κακή πολιτική, αλλά γιατί δεν κατάλαβε ότι η κοινωνία ήταν αλλού - περιλαμβανομένου ίσως και ενός τμήματος του 20% που τον ψήφισε.

Το γεγονός από μόνο του συνιστά ερώτημα και η απάντηση παραπέμπει στη φυσιογνωμία και στη διαδρομή του ΣΥΡΙΖΑ. Είναι παράξενο ένα κόμμα εξουσίας που κυβέρνησε, που κινήθηκε στο 36%, να μην καταλαβαίνει, να μη διαισθάνεται την αλλαγή της κοινής γνώμης και των διαθέσεων του περίγυρού του. Δεν μπορεί να χάνεις 15% - 20%% στη Β' Πειραιώς, στη Δυτική Αθήνα, ή στην Κρήτη και να μην το έχεις αντιληφθεί. 

Εκτός αν είσαι ιδιόρρυθμο κόμμα, και ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν. Ενα κόμμα που έφτασε να αντιπροσωπεύει το ένα τρίτο της κοινωνίας αλλά να μην έχει ριζώσει στα συνδικάτα, στην αυτοδιοίκηση, στις επαγγελματικές ενώσεις, στον φοιτητικό χώρο. Ενα κόμμα που δεν μπόρεσε να δημιουργήσει ισχυρές ταυτίσεις με τους ψηφοφόρους του, παρά την ισχύ και την ακτινοβολία που κάποια στιγμή απέκτησε. Ενα κόμμα εξουσίας που δεν έγινε ούτε κόμμα μαζών ούτε παράταξη.

Το γιατί, ανάγεται στις αφετηρίες της εκτόξευσής του στη διάρκεια της κρίσης, στο κράμα των ιδεολογικών αντιλήψεων που τον συναποτέλεσαν, και στο ύφος της πολιτικής που τον ανέδειξε. Μόνο ξένοι προς τον αριστερό χώρο μπορούν να θεωρούν τον ΣΥΡΙΖΑ κληρονόμο της Ανανεωτικής Αριστεράς. Η μεταρρυθμιστική, εκσυγχρονιστική και αναθεωρητική κουλτούρα εκείνου του ρεύματος και εκείνης της εποχής είχε ήδη περιθωριοποιηθεί και εξοβελιστεί πριν από το 2011 - 2012. Οι δυνάμεις και τα στελέχη που παρέμειναν ευθυγραμμίστηκαν με τη νέα δεσπόζουσα φυσιογνωμία του χώρου. 

Πράγματι, τα βασικά υλικά που έφτιαξαν τότε τον ΣΥΡΙΖΑ ήταν οι προερχόμενοι από το ΚΚΕ, οι διάφορες αριστερίστικες «συνιστώσες», φορείς όλοι μιας μετακομμουνιστικής αμηχανίας μπροστά στην κατάρρευση του σοβιετικού κομμουνισμού και μιας προγραμματικής αντίληψης κρατικισμού και παρελθοντικού αντικαπιταλισμού. Ηταν επίσης η νεότερη γενιά των κινημάτων της αντιπαγκοσμιοποίησης ή της εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης, φορείς μιας κουλτούρας «αντί» σε μια εποχή που η προοπτική του κοινωνικού μετασχηματισμού είχε χαθεί, η διαμαρτυρία ήταν πια αυταξία έστω και αποκομμένη από τον προγραμματικό λόγο, και η πολιτική των ταυτοτήτων (έμφυλων, εθνοτικών, lgbt+) είχαν υπερισχύσει έναντι των παραδοσιακών κοινωνικών - ταξικών ανταγωνισμών. 

Αυτό το κράμα του ΣΥΡΙΖΑ συναντήθηκε με την οργή και τη διαμαρτυρία μιας κοινωνίας που έχανε τις αναφορές της υπό το βάρος της χρεοκοπίας και των πρωτοφανών για ειρηνική περίοδο εισοδηματικών περικοπών. Η διαχωριστική γραμμή μνημόνιο - αντιμνημόνιο αναδιέταξε τις μεταπολιτευτικές στοιχίσεις στον άξονα Αριστερά - Δεξιά. Ο αριστερόστροφος λαϊκισμός που καλλιέργησε ο ΣΥΡΙΖΑ συνένωσε τις διαφορετικές τάσεις στο εσωτερικό του και παράλληλα έφτιαξε τις γέφυρες συνεργασίας με τον ακροδεξιό χώρο. Στο «ή εμείς ή αυτοί», κλασικό παράδειγμα δημαγωγικού και λαϊκιστικού σχήματος, συνωθούνταν ο παλαιοαριστερός λόγος της ταξικής πάλης των «κάτω» εναντίον των «πάνω», ο κινηματικός λόγος κατά της «νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης», ο δικαιωματικός λόγος κατά όλων των κυρίαρχων καταπιεστικών ταυτοτήτων, ο αντιπολιτευτικός λόγος κατά του «παλαιού πολιτικού κόσμου». Κοινωνικός, ευρωσκεπτικιστικός και πολιτικός λαϊκισμός συνενώθηκαν σε μια απλουστευτική και άκρως δημαγωγική πολιτική που εκτόξευσε μεν το κόμμα αλλά προετοίμασε την «κωλοτούμπα» και τη φτωχή κυβερνητική θητεία που γρήγορα απογοήτευσε τους πολίτες. Ενα κόμμα και μια κυβέρνηση με οπισθοδρομικό πρόγραμμα και διχαστικό λόγο, και μετά το 2019, μια αξιωματική αντιπολίτευση που περισσότερο έβριζε παρά αντιπολιτευόταν.

Ηταν ο ΣΥΡΙΖΑ μια μοναχική εθνική περίπτωση, αποκομμένη από τις ευρύτερες εξελίξεις της προηγούμενης δεκαετίας; Ασφαλώς ήταν σύμπτωμα της ιδιαίτερης εθνικής κρίσης και μοχλός της ανατροπής του μεταπολιτευτικού κομματικού σκηνικού το 2012. Ηταν όμως ταυτόχρονα ο αστέρας της ευρύτερης «ριζοσπαστικής Αριστεράς», η οποία φαινόταν να αναδύεται μετά τη διεθνή κρίση του 2008. Στις ευρωεκλογές του 2014 τα κόμματα αυτά αύξησαν αισθητά την παρουσία τους, ο Αλέξης Τσίπρας πρωτοστάτησε ως λαμπερός νεαρός υποψήφιος στην πρώτη εκλογή προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από τους ευρωπαίους πολίτες. Ηταν η εποχή των εναγκαλισμών με τον άλλο αστέρα της ίδιας οικογένειας, τον Πάμπλο Ιγκλέσιας των Ποδέμος - αν και στο αναμεταξύ είχε εξίσου θερμές αγκαλιές με τον Καμμένο. Αμφότερα τα κόμματα, αμφότεροι οι ηγέτες τους, βρέθηκαν ύστερα από λίγο να κυβερνούν, ο Τσίπρας πρωθυπουργός.

Σύντομα όμως το μέλλον της ευρωπαϊκής «ριζοσπαστικής Αριστεράς» αποδείχθηκε πιο επισφαλές. Ηδη στις ευρωεκλογές του 2019 οι δυνάμεις τους υποχώρησαν αισθητά. Το ίδιο και οι δύο πρωταγωνιστές ΣΥΡΙΖΑ και Ποδέμος - όπως και το παρόμοιο φαινόμενο του κόμματος «Πέντε Αστέρια» στην Ιταλία. Στην πραγματικότητα, η λεγόμενη ριζοσπαστική Αριστερά δεν απέκτησε το βάρος και την έκταση για να γίνει βαρύνουσα πολιτική συνιστώσα του ευρωπαϊκού πολιτικού σκηνικού. Κόμματα άνισης δύναμης, διαφορετικής προέλευσης και ιδεολογικής συγκρότησης, αποτέλεσαν μάλλον έκφανση μιας ευρύτερης μετάλλαξης των ευρωπαϊκών κομματικών συστημάτων που είχε αρχίσει πριν, αλλά επιταχύνθηκε με την κρίση του 2008. Ο αριστερόστροφος λαϊκισμός εκδηλώθηκε τοπικά στη Νότια Ευρώπη και φαίνεται να παρακμάζει και να αφομοιώνεται. Η κύρια όμως μετάλλαξη ήταν η ισχυροποίηση της λαϊκιστικής Ακροδεξιάς στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Δείχνει το σαράκι που έχει εισχωρήσει στις δυτικές δημοκρατίες και εξακολουθεί να τις απειλεί, με αποκορύφωμα την ενδεχόμενη επάνοδο του Τραμπ στις ΗΠΑ.

Σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να τοποθετηθεί το ερώτημα αν ο ΣΥΡΙΖΑ ήταν μια αριστερή παρένθεση, μια φωτοβολίδα όπως το διατύπωσε παραστατικά ο Αλ. Τσίπρας προφανώς για να το αρνηθεί. Ο κόσμος βεβαίως είναι γεμάτος διαψευσμένες προβλέψεις. Δύσκολα όμως μπορούμε να φανταστούμε ότι αυτός ο ΣΥΡΙΖΑ, με αυτές τις κουλτούρες και τις πρακτικές που τον διαμόρφωσαν, μπορεί να επανέλθει ως εναλλακτικός πόλος εξουσίας. Για να το πετύχει θα χρειαζόταν να επανεπινοήσει τον εαυτό του, να ανασυσταθεί σαν μια ευρεία μεταρρυθμιστική δημοκρατική δύναμη ευρωπαϊκής χώρας. Δεν φαίνεται να έχει τις εσωτερικές δυνάμεις να το επιχειρήσει. Το πιθανότερο είναι να μείνει για καιρό μια μεσαία δύναμη σε έναν τεμαχισμένο και ρευστοποιημένο αντιπολιτευτικό χώρο.

Ευκταίο θα ήταν η αυτοκριτική, που όλες οι τάσεις του ΣΥΡΙΖΑ υπόσχονται, να μετριάσει τις λαϊκιστικές πρακτικές του διχασμού, της εχθροπάθειας και της προγραμματικής φτώχειας. Είναι το σαράκι που μπήκε στη δική μας δημοκρατία την περασμένη δεκαετία και παραμένει σαν απειλή και υποβάθμιση της πολιτικής μας ζωής. Η κοινωνία έδειξε ότι θέλει να το περιορίσει. Θα πάρει το μήνυμα και ο ΣΥΡΙΖΑ;

-Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο